1. kirisiw. «ULÍwma til bilimi» PÁniniń predmeti háM Áhmiyeti
Download 329.32 Kb. Pdf ko'rish
|
1-LEKCIYA UTB
|
1. KIRISIW. «ULÍWMA TIL BILIMI» PÁNINIŃ PREDMETI HÁM ÁHMIYETI «Ulıwma til bilimi» eki mánini ańlatadı: lingvistikanıń teoriyalıq tarawı, oqıw páni. Ulıwma til bilimi lingvistikanıń teoriyalıq tarawı retinde XIX ásirden baslap qáliplesti. Jeke tiller haqqındaǵı ilim áyyemde-aq qáliplesken menen, olar bir-biri menen baylanıssız edi. Tillerdiń óz ara jaqın tuwısqanlıǵı, seslik tildiń ulıwma adamzatlıq qubılıs ekenligi, olar ortasında ulıwmalıq hám specifikalıq nızamlıqlardıń bolatuǵınlıǵı onsha itibarǵa alınbay kelgen edi. Seslik tildiń ulıwmalıq tárepleri, universal lingvistikalıq qubılıslar kóp ǵana tillerdi salıstırıp izertlew nátiyjesinde belgili boldı bul adamzat tilindegi ulıwmalıq nızamlardı, universal qubılıslardı izertleytuǵın, sol tiykarda ulıwmalıq til bilimin payda etti. Ulıwma til bilimi – lingvistikanıń ulıwma tillik teoriyası. Ol pútkil lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kompas ilim. Bur kurs awqamlıq masshtabta óz aldına kurs retinde 1963-jıldan baslap engizildi. Bul pánniń maqseti – studentlerdi teoriyalıq lingvistikanıń eń tiykarǵı máselelerinen xabardar etiw. Olarǵa til tuwralı ilimniń ótken tariyxınan, házirgi ja ǵdayınan, rawajlanıw baǵdarınan, ilimniń aldında tur ǵan baslı problemalardan sistemalı bilim beriw. Bul kurs 4 bólimge bólinip oqıtıladı: lingvistika tariyxı, tildiń teoriyası, lingvistikalıq metodlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası. Lingvistikanıń obyekti – adamlardıń seslik tili. Seslik til oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan onı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp biliw múmkin emes. Bul ja ǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi. Lingvistika til bilimin ekige – jeke tiller tuwralı ilimge hám ulıwma tiller tuwralı ilimge bóledi. Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sol tildiń (yamasa tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili, qazaq tili, tyurkologiya, t.b. Lingvistikanıń ulıwma tillerge ortaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı ulıwma til bilimi dep ataladı. Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan baslanǵan. Ulıwma til bilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán universal máselelerdi izertleydi. Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bol ǵanı menen olardıń bir-birine uqsas, ortaq qásiyetleri, ortaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń bári de qarım-qatnas quralı, tildiń bárinde de ses, grammatikalıq forma, gáp bar. Tillerdiń bári de toqtap turmay, mudamı ózgeriste rawajlanıwda boladı. Tillerdiń ózgeriske ushırawına sebepshi bolatu ǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń bári tillerge ortaq, ulıwmalıq nızamlar. Sonday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da ortaq. Izertlew obyekti ulıwmalıq tillik nızamlılıq bol ǵanlıqtan onnan shıǵatuǵın teoriyalıq juwmaqlar da barlıq tillerge qollanıwǵa bolatuǵın ulıwma tillik teoriya boladı. Solay etip, ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın teoriyalıq pán. Onıń negizgi maqseti – til biliminiń eń tiykarǵı máselelerine sistemalı tallaw jasaw. Onday negizgi máseleler mınalar: 1. Tildiń tábiyatı hám mazmunı, oylaw, jámiyet penen baylanısı, atqaratu ǵın xızmeti. 2. Tildiń qurılısı, qurılısında ǵı elementlerdiń bir biri menen baylanısı, qarım- qatnası. 3. Tildiń tańbalıq, sistemalıq sıpatı. 4. Seslik tildiń payda bolıwı, tillerdiń rawajlanıwında ǵı ortaq nızamlar. 5. Tillerdiń tipologiyalıq, geneologiyalıq klassifikaciyalanıwı. 6. Jazıwdıń payda bolıwı, rawajlanıw jolları. 7. Til biliminiń izertlew metodları. 8. Til biliminiń tiykar ǵı tarawları, basqa ilimler menen qatnası, ornı. Teoriyalıq juwmaqlar jeke tillerdi izertlew, ayqınlanǵan juwmaqlardı, boljawlardı jıynaw negizinde jasaladı. Sonlıqtan ilimiy tiykarda izertlengen tiller qanshelli kóp bolsa jıynal ǵan juwmaqlanǵan materiallar da kóp boladı, ulıwma til biliminiń mazmunı tereńlesedi. Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen ulıwma til bilimine tıǵız baylanıslı. Bulardıń baylanısın biliwde jeke menen ulıwmanıń qarım-qatnası jónindegi pikiri áhmiyetli. Jalpı tek jeke jóninde de, jeke arqalı ǵana boladı. Hár bir jeke qalay da jalpı. Hár bir jalpı tek belgili mólsherde ǵana barlıq jeke zatlardı qamtıy aladı. Hár bir jeke jalpıǵa tolıǵı menen enbeydi. Hár bir jeke basqa túrde jekeler menen mıńlaǵan ótkeller arqalı baylanısadı. Lingvistikanıń birden-bir obyekti bolıp sanalatuǵın seslik til ulıwma adamzatlıq qubılıs bola tura, ekinshi jaǵınan, bir birine usamaytuǵın ózinshelikleri kóp jeke-jeke tillerge bólinedi. Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden, lingvistika pútkil dúnyalıq ilim bola tura, sonıń menen birge ol milletlik te ilim. Óziniń tuw ǵan tilin izertleytu ǵın hár millet wákili oǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp ja ǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan. Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metodları kóp. Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar: Download 329.32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|