1. Kitapxananıń málimleme basqarıwı haqqında Kitapxananıń málimleme iskerligin ilimiy basqarıw tiykarları

Málimleme -kitapxana iskerligin basqarıw principlerı (principleri).


Basqarıw principlerı haqqında túsinik.
Mámleketimizdegi jańa siyasiy, ekonomikalıq jáne social sharayatlarda, hám de málimlemelı jámiyet qurıw jumısları ámelge asırılıp atırǵan bir dáwirde, málimleme - kitapxana mákemeleriniń aqsha - huqıqları, olardı jámiyet turmısı.
Funksiyası hám roli, ekonomikalıq o’zgarishlar hám jámiyetshilik talapların esapqa alǵan túrde o’zgarmoqda. Bulardıńig xammasi málimleme-kitapxana iskerligin basqarıw principleri hám metodların o’zgartirishni, ámeldegi materiallıq, finanslıq hám insan resurlaridan optimal paydalanıw yo’llarini izlep tabıwdı talap kilmoqda.
Málimleme-kitapxana iskerligin basqarıwdı qayta shólkemlestiriw jumısları kitapxanashı hám málimleme xızmetkerlerin ǵayratkorligi, óndiristiń natiyjeliligin ekonomikalıq mápdarlıq tárepinen asırıw, kitapxana hám málimleme mákemeleri iskerligin jámiyet talaplarına maslastırıwǵa yunaltirish arqalı ámelge asırıwdı talap qılıp atır2.
Basqarıw principleri -bul jámiettiiń ma‟lum bir sociallıq-ekonomikalıq sharayatında basqarıw shólkemleri ámel etetuǵın tiykarǵı qaǵıyda hám me‟yorlar bolıp tabıladı. Basqarıw principlerinde, basqarıw shólkemlerin shólkemlestiriwge, basqarıw funktsiyaların ámelge asırıw metodlarına, kitapxana -málimleme iskerligin mámleket, keńseler hám basqa shólkemler menen uzaro munasábetleri xarakterine kuyiladigan tiykarǵı talaplarda ózhákisin tabadı.
Sonday etip, basqarıw principleri- bul tiykarǵı bas qaǵıyda, ya‟niy tiykarǵı qaǵıyda bo’lib, kitapxana -málimleme iskerligin basqarıwda oǵan ámel qılıw zárúr. Ol basqarıw sistemasına, quramına, shólkemlestiriwge hám basqarıw procesine o’z talapların quyadi.

Málimlema-kitapxana iskerligin basqarıw principlerı
Jańa sharayatında kutubxona-málimleme faoliyatini boshqarishning asosiy principleri tómendegiler bolıp tabıladı:
1. Demokratiyalastırıw principi;
2. Nomarkazlashtirish principi;
3. Ískerg sheriklik principi;
4. Ilimiylik principi;
5. Basqarıwshılar hám basqariluvshilar sistemasınıń o’zaro proporcionallıǵı principi;
6. Siyasiy jantasıw principi;
7. Mitakaviy hám tarawlıq basqarıwdıń bir- birine optimal sáykesligi principi.
Demokratiyalastırıw principi -bul kutubxon-málimleme iskerligin basqarıwda demokratiyalıq usıllardı qo’llashni rawajlandırıw hám áshkaralıqtı qo’llash, jámiyetshilik pikirin e‟tiborga alıw, kásiplik kungilli jámiyetshilik shólkemlerin rolin asırıw bolıp esaplanadı. Usınıń menen birge demokratiyalastırıw principi degende, kitapxana hám málimleme mákemeleri basshıların saylaw, olardı ózjumısları haqqında waqıtı - waqıtı menen jámiyetshilik aldında esabat beriwi, kitapxana hám málimleme mákemeleri fondini barlıq ushın ashıq bo’lishi hám olardı xaqiqiy hám potentsial iste‟molchilarini talapların to’liq qandırıw ushın qızıǵıwshılıqların o’rganib barıw túsiniledi.
Keyingi jıllarda kitapxana -málimleme iskerligi haqqındaǵı nızamlar, bul tarawdaǵı tiykarǵı jónelislar, qabıl etilgen qararlar hám nızamlardı engiziw, jámiyeti málimlemelastırıw bo’yicha túrli mashqalalardi muxokama etıwde jámiyetshilikti keń qatnasıwı ta‟minlanmoqda. Atap aytqanda, O’zbekiston Respublikasınıń “Kitapxanashılıq jumısı haqqında”gi nızam proektsi jámiyetshilik tárepinen bir neshe márte muxokama etildi. Kitapxanashılıq assotsiatsiyalari halqaro kitapxanashılıq ánjumanlarında aktiv qatnas etpekteler. Bulardıń barlıǵı mámlekette kitapxana -málimleme iskerligin basqarıwda mámleket- jámiyetshilik sistemasın júzege kiyatırǵanınan dárek berip atır.
Nomarkazlashtirish principi- eki aspektdan ibarat : ekonomikalıq hám huqıqıy. Ekonomikalıq aspektda ministrler Mekemesi tárepinen tek O’zbekiston Milliy kitapxanası ekonomikalıq ta‟minlanadi. ªolgan kitapxanalar tiyisli ministrlikler, keńseler, kárxanalar, jámiyetshilik shólkemleri tárepinen finanslıq ta‟minlanadi. Usınıń menen birge kitapxana -málimleme mákemelerine ǵayratkor hujalik júrgiziw huqıq berilgen bo’lib, olar iste‟molchilarga hizmat ko’rsatishni keńeytiw, pullıq xızmetler engiziw arqalı, ko’shimcha mablag’ tabıwları jáne onı jámáátti
social - dóretiwshilik rawajlanıwı ushın jumsawları múmkin. Bul bolsa kitapxana -málimleme mákemeleri isbilermenlik iskerligi ko’rsatish arqalı qo’shimcha mablag tabıwları hám o’zlarini bólekan bo’lsa da finanslıq ta‟minlashga eriwleri múmkinligin ańlatadı.
Huqıqıy aspekt degende, ministrlikler, keńseler, shólkem hám mákemeler, o’zlariga tiyisli bo’lgan kitapxana hám málimleme mákemelerin basqarıw daǵı huqıqları, kepillikleri kuzda tutıladı. Bular ózsistemasındaǵı mashqalalardi sheshiw ushın túrli qararlar shıǵarıwı múmkin. Sonıń menen birge orınlardaǵı hákimlik shólkemleri de ózaymaqlaridagi olarǵa berilgen kepillikler sheńberinde kitapxana hám málimleme mákemeleri iskerligine tiyisli túrli qararlar shıǵarıwı múmkin. Álbette kitapxana hám málimleme mákemeleri buysunadigan joqarı shólkemler menen kelisip hám Respublikamızda ámeldegi bo’lgan nızamlardan shetke shıqpaǵan halda.
Ko’rinib turıptı, olda, kitapxana hám málimleme mákemeleri házirde ǵárezsiz túrde ózjumıs mazmunı hám formaların belgilewi, kitapxana hám málimleme shólkeminen paydalanıw qaǵıydaların tastıyıqlawı, sırt el degi turdosh mákemeleri menen xamkorlik etiwleri múmkin.
Ískerg sheriklik principi- bul túrli keńselerge qarawlı bo’lgan kitapxana hám málimleme mákemeleri tarmaqları, iste‟molchilarni kitap hám málimlemeǵa bo’lgan talapların maksimal dárejede qandırıw maqsetinde ózxızmetlerin muvoffiklashtirish, birgelikte kitapxana -málimleme resurslarınan paydalanıwdı ańlatadı. Barlıq kitapxana hám málimleme mákemeleri tarmaqları ózxızmetlerin muvoffiqlashtirish jumısların ıskerg sheriklik principi tiykarında ámelge asırıwı kerek. Bunda tiykarǵı maqset- insanlardı ma‟naviy rawajlandırıw, olardı bilim alıw hám ilimiy jumısları ushın málimleme hám materiallıq baylıqlardan barlıqtı paydalanıwın ta‟minlash bolıp tabıladı. O’zaro sheriklik jumısları ámeldegi nızamshılıq tiykarında hám shártnamalarǵa ko’ra, ya‟ni ıskerg sheriklik principi tiykarında ámelge asıriladı.
Basqarıwda ilimiylik principi - basqarıwdıń barlıq sistemasın keyingi jıllarda basqarıw, málimleme hám kitapxanashunoslik páninde erisilgen tabıslar tiykarında shólkemlestiriwdi ańlatadı. Ilimiy basqarıwda kitapxana -málimleme iskerligin rawajlanıw nizamlıqların, jámiyeti rawajlanıwın ob‟ektiv tendentsiyaların esapqa alıw hám ob‟ektiv túrde payda bo’lgan xolatga ko’ra hám keleshekti e‟tiborga alǵan túrde qarar qabıllaw talb etiledi.
Basqarıwshılar hám basqariluvchilar sistemasınıń o’zaro proporcionallıǵı principinde áhmiyetli faktor basqarıwshı hám basqariluvchi sistemanıń o’zaro proporcionallıǵı basqarıw mexnatini texnika quralları menen ta‟minlanganligida bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta kitapxanalardı kompyuterlestiriw procesi, olardı elektron qurallar menen ta‟minlanayotganligi ketip atırǵan bir waqıtta, basqarıw mexnatini kitapxana -málimleme iskerligin texnika quralları menen ta‟minlanganligidan orqada qalıp ketpewi júdá áhmiyetli axamiyat kásip etedi. Soǵan erisiw kerek, kitapxana -málimleme iskerligi hám basqarıw mexnatini texnika menen ta‟minlanganlik dárejesi o’zaro proporcional bo’lishi kerek.
Málimleme-kitapxana iskerligin basqarıwda siyasiy jantasıw principi basqarıwda O’zbekiston Respublikası Konstituttsiyasida belgilengen, málimleme-kitapxana mákemeleri fondlarida to’plangan málimleme hám materiallıq baylıqlardan barlıq fuqorolarni paydalanıwı ushın sharayat jaratıwda ózhákisin tabadı. Siyasiy jantasıw ayniksa kitapxana fondlarida iste‟molchilarni siyasiy, iktisodiy reforma, bazar munasábetlerine o’tishga tiyisli ádebiyatlar menen komplektlashda oǵırı zárúr. Siyasiy jantasıw principi, mámleket siyasatina tiyisli ádebiyatlardı targib qılıwda da kórinetuǵın bo’ladi.
Málimleme-kitapxana iskerligin regionlıq hám tarawlıq basqarıwdı bir- birine optimal sáykesligi principi. Kitapxana hám málimleme mákemeleriniń tariyxıy rawajlanıwı regionlıq princip tiykarında rawajlanǵan. Usınıń menen birge, regionda túrli kárxanalardı, ilimiy mákemelerdi jaratılıwı tarawdıń kitapxanaların hám ilimiy- málimleme shólkemlerin ashılıwın talap ete basladı. Sonday etip, mámlekette ǵalabalıq kitapxanalar menen bir qatarda halk hujaligini túrli tarawlarına xızmet ko’rsatuvchi arnawlı kitapxanalar da payda bo’la basladı. Lekin turmıs xalıqtı talapları hám qızıǵıwshılıqların qandırıw ushın ámeldegi kitapxana resurlaridan maksimal dárejede paydalanıw talabın kuydi. Bul jerde qarama- qarsılıqlar payda bo’la basladı : keńseler óztarawları qánigeleri hám xizmetkerlerine jaqsı xızmet ko’rsatish tárepdarı bo’lsalar, regionlıq basqarıw shólkemleri regionda ámeldegi bo’lgan kitapxanashılıq resurslarınan xalıqtı málimlemeǵa hám kitapǵa bo’lgan talapların maksimal dárejede qandırıw tárepdaridirlar.
Mintakaviy hám tarawlıq basqarıwdıń bir- birine optimal sáykesligi- bul qarama- qarsılıqlardı sheshiwdiń birden-bir yo’li bolıp tabıladı. Bul ob‟ektiv túrde payda bo’lgan hám kitapxanashılıq jumısın basqarıwdıń aktual máselelerinen biri bolıp tabıladı. Mashqalanı sheshiwdiń birden-bir yo’li, regionda taraw xızmetkerleri hám barlıq xalıqtı ádebiyatqa hám málimlemeǵa bo’lgan talapların qandırıwdı ko’zda tutatuǵın kitapxana -málimleme iskerligin rawajlandırıwdıń kompleks rejesin islep chikish bolıp tabıladı.
Tiykarǵı túsinik hám atamalar
Basqarıw principleri -Jámiettiiń ma‟lum bir social - ekonomikalıq sharayatında basqarıw shólkemleri ámel etetuǵın tiykarǵı qaǵıyda hám me‟yorlar.
Basqarıw funktsiyası - Funktsiya latınsha sózbo’lib “orınlaw”, “ámelge asırıw”, “iskerlik”, “ish”, ma‟nolarini bildirip, ol yamasa bul basqarıw sub‟ekti atqaratuǵın minnetlemeni ańlatadı.
Basqarıw forması - Basqarıw iskerligin anıq bir xolatlarda, basqarıw sub‟ektlari tárepinen ámelge asırilatuǵın ámeliy ko’rinishi.
Juwmaq

1. 
   Basqarıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı kúsheytiwine birinshi retinde Evropa mámleketlerindegi jedel ózgerisler, atap aytqanda Angliyada sanaat revolyuciyasınıń júz beriwi sebep bolǵan. Biraq, shólkemdiń tabıslı bolıwın nátiyjeli basqarıw uyımlastırıwı múmkinligi haqqındaǵı sistemalasqan pikirler Amerika Qurama Shtatlarında júzege keldi
   
2. 
   Basqarıwda ilimiylik principi - basqarıwdıń barlıq sistemasın keyingi jıllarda basqarıw, málimleme hám kitapxanashunoslik páninde erisilgen tabıslar tiykarında shólkemlestiriwdi ańlatadı. Ilimiy basqarıwda kitapxana -málimleme iskerligin rawajlanıw nizamlıqların, jámiyeti rawajlanıwın ob‟ektiv tendentsiyaların esapqa alıw hám ob‟ektiv túrde payda bo’lgan xolatga ko’ra hám keleshekti e‟tiborga alǵan túrde qarar qabıllaw talb etiledi.
   
3. 
   Basqarıw principleri -bul jámiyettiiń belgili bir sociallıq-ekonomikalıq sharayatında basqarıw shólkemleri ámel etetuǵın tiykarǵı qaǵıyda hám normaları bolıp tabıladı. Basqarıw principlerinde, basqarıw shólkemlerin shólkemlestiriwge, basqarıw funktsiyaların ámelge asırıw metodlarına, kitapxana -málimleme iskerligin mámleket, keńseler hám basqa shólkemler menen uzaro munasábetleri xarakterine kuyiladigan tiykarǵı talaplarda óz kórinisin tabadı.