1. Kompost tayyorlash. Biogumus ishlab chiharish uchun zarur shart-sharoitlar

tashkiliy reja

Biohumus ishlab chiharish biznesi xom ashyo va uskunalar uchun yuqori xarajatlarni talab qilmaydi. Shuning uchun bunday yechim minimal investiqiyalar bilan biznesni boshlash yoki uyda ishlab chiharishni tashkil qilish uchun maqbuldir.
Biohumus ishlab chiharish ustaxonasi, AQSh
Savol va topshiriqlar
1. Kompost tayyorlash.
2. Biogumus ishlab chiharish uchun zarur shart-sharoitlar.
3. Biohumus ishlab chiharish: biznes-reja
4. Biogumus ishlab chiharish iqtisodiyoti

13- Mavzu . Qishloq xo‘jaligida ekologik toza mazhsulot yetishtirish.
REJA;
1. Oziq-ovqat maqsulotlari va yem-xashaknn nfloslovchi moddalar
2. Qishloq xo’jalik maqsulotlari tarkibida ifloslovchi moddalar miqdorini kamaytirnsh choralari


3. Organik birikmalar ichida keng tarhalgan politsiklik moddalar.

Kqishloq xujaligini ekologiyalashtirishning bosh vazifasi

- deqonchilikda yetishtirilgan maqsulotning ekologik zarar-
sizligi, ya’ni rcnuuiorc xo’jalik maqsulotlarini insonlar salo-
matligi uchun xavfsiz bo’lishidir. Ekologik zararsiz maqsu-
lotlar qayta ishlangan vaqtda umumiy gigiyena, texnologik va
toksikologik meyorlarga to’la javob berib, insonlar va qay-
vonlar qayotiga hamda atrof-muhitga xavf solmasligi kerak.
Ma’lumki, ksenobiotiklar (zaharli moddalar) salbiy ta’siri
kimyoviy elementlarning bir yoki bir nechta ozuqaviy xals-
alar orhali ml/gramm Qilishi orhali aniqlanadi, Kimyoviy elementlarning biototsdagi trofik xalhalar orhali kancha utishga bogliq.
1. Oziq-ovqat maqsulotlari va yem-xashaknn nfloslovchi moddalar
Muhitni ifloslovchi kimyoviy moddalar ichida eng xavflisi
ogir metallar bo’lib, ularga surgoshin, simob, kadmiy, mishyak.
sink, nikel kabilar kirib, muhitga tushgan shu elementlarning
90% i tuprofsh to’planadi va undan suv — O’simlik -> ozuqa
xalhalari — insonga utadi va shu yerda yigiladi.
Texnogen omillar hisoblanmish Rv, N& Syo, 2 l, Ab kabi or-ir
metallar muhitda to’planib, biotopdagi organizmlarning fiziologik
jarayonlarida salbiy o’zgarishlarga sabab bo’lib, usish va
rivojlanishni sekinlashtiradi, xosnl sifatini pasaytiradi.
Ogir metallarning inson salomatligiga zararsiz bir qafta
ichidagi ozuqa darajasi: qurgoshin 3 mg, kadmiy 0,4-0,5, si*
mob 0,3 mg. T u p r o q an qsimlikka utgan ogir metallar uning
tukimasi va organlarida turlicha tarhaladi. Masalan, usim-
likning ildiz va eski yapro!$larida sink o’rtacha to’planadi, poya,
shox, yangi barglarda kam. O’simliklarning yer osti ildiz meva-
lari, mevalari ?ham ogir metallarni kamroq tuplaydi.
Ogir metallarning o’simliklarga utishi va ularning turli
organ, tuqimalarida to’planishi, ekinlarning tur, navlari va
ular tanasida sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlar, morfo-
logik belgilarga bogaizdir. Jumladan, ogir metallardan te-
mir sabzini bosh tomonida, sink va qurgoshin uning ichki uzak
sismida, mis, marganets, kadmiy ildiz sismida o’rtacha to’planadi.
Lavlaginingmarkaziy qismida sink, ffgoshin, qobishda mis,
marganets, kadmiy, temir to’planadi. Sovotsning ustki qismida
ogir metallarning ko’p miqdori, ularning oz miqdori pastki
qismida 1,5-4 barobar kam. Karamning ustki barglaridan ichki
uzakka harab sink 3-5 barobar ortishi va kaliy kamayishi kuzatiladi.
Shuning uchun qishloq xo’jalikda ogir metallar mshuyuri tu proqda , o’simlik va uning xosiliga meyorlash eng asosiy vazifa hisoblanadi.
Dexqonchilikning turli sharoitlarida yetishtiriladigan
ozuqa maqsulotlarda toksik elementlar konsentratsiyasini me’-
yorlash, ular mshuyurini oziq-ovsatda kamaytirish inson salo-
matligini saqlash yo’lidagi birdan-bir yo’lidir
Dexqonchilikda agrotexnik va agroximik vositalaridan
to’g’ri foydalanish yo’li bilan (meyorda mineral va organik ugit-
lar berish, vaqtida biologik uslublarni qullash, yerlarni
shurdan yuvish, oqaklash, ekinlarni uz vatstida sugorish kabi
amaliy ishlarni amalga oshirish bilan turli zararli kimyoviy
elementlarning tuproqda to’planishi, undan o’simlik, hosiliga
utishi kamayadi va insonga ekologik toza ozuqa maxsulot yetib
keladi, inson salomatligi uchun xavfi kamayib boradi.
Inson tanasiga utadigan zararli moddalarning 70% i ozutsa,
20% i havo va 10% i suv bilan utadi. Ma’lumki, deedonchilik-
da yetishtirilgan 30-40-45% maqsulotlar turli zararli ingre-
diyentlar bilan ifloslangan.
qiiiks xo’jalik ekinlari xosili va chorvachilik maqsulot-
larining ifloslanishi agroekosistemalarni ekologotoksiko-
logik holatiga bogliqdir. Ayniqsa, yerlarni tinimsiz ximiya-
lashtirish (ortiqcha upgglar, pestitsidlar, meliorantlar berish)
natijasida tuproq va tuproq qoplamining ekologik-biologik
holati bo’zildi, bunga qushimcha sanoat, transport va xo’jalik
chtrnshilari ham agrosistemalarni turli zararli kimyoviy ele-
mentlar va polixlor bifenillar, oltingugurt zhamda ogir me-
tallar bilan ifloslanishiga olib keldi.
Shu sababli ozuka maqsulotlari va yem-xashakning sifatini
baholash, ularni inson va chorva mollari uchun zararsizligini
an i q ash d a ruxsat etilgan konsentratsiya (REK) (NDK) yoki rux-
sat etilgan qoldiqlar miqdori (REKqM) yoki maksimal ruxsat
etilgan daraja (MRED) meyorlari orhali amalga oshiriladi.
Oziq-ovqat maxsulotlari va yem-xashakdagi toksikontlar-
ning bor-yuqlik darajasi turli o’simliklar, ularning kosili,
hayvonlar maqsulotini kimyoviy toksikologik taqlil silish
yo’li bilan an i q ash adi .
Masalan, yerga gung solinsa, tuproqdagi surgoshin va kadmiy
mi1uyuri 12% ga kamayadi. Demak, yerga majmuaviy ishlov
berish jarayonida organik ugit va vermikulturadan oqilona
foydalanish bilan tuproq; va o’simlik hosilila zararli ele-
mentlar mikdorini minnmumga tushirish mumkin. Mineral ugitlar
(TqRqKad) mshuyurini muayyan zholda qullash bilan suli va
nuxat hosilida kadmiyning kamayishi kuzatilgan.
Qishloq xo’jalik ekin maydonlarida seolitdan foydalanish
yaxshi natijalar bergan. Seolitlar tuproqdagi ogir metallar
(Bg, Sa,R,Si,gp va bosh.)ning harakatchan formalarini ion
hosil qilish orkali shimib olib, ularning o’simlikka utishi
va maqsulotdagi darajasini 30% ga kamaytiradi. Seolitni
qullash m i q o r i 40-75 t/ga.
Sabzavot va kartoshkadan ovsat tayyorlash jarayonida ular-
ni yuvish, ildiz va pustloqlarini olib tashlash bilan surgo-
shin va simob mi1uyurini 50-80-85%, kadmiyni esa 20%, salat
usimligiga R ni 30-70% ga kamaytirish mumkin.
Ma’lumki, nitratlar sishlots xo’jalik ekinlarining ozik*
lannshda muhim rol uynaydi, ammo yetishtirilgan maqsulotlarda
nitrit birikmalarining meyerdan ortiq bo’lishi deedonchilik
borasida ish olib borish madaniyatining pastligi sabab. YA’ni
azotning meyerdan ortiq va uz vaqtida bermaslik oqibatida
azotning t u p r o q a ortiqcha to’planishi va o’rtacha m i l o r d a u sim-
lik tanasiga, hosiliga utishi kuzatiladi.
Tabiiy sharoitdagi o’simliklarda nitrat miqdori 1-30 mg/
kg (quruq massa) bo’lsa, madaniy o’simliklardan karam, kartoshka,
rediska, lavlagi kabilarni ugitlash sababli ularda nitrat
mitsdori juda yuqori (40-12000 mg/kg; quruq modda) bo’ladi.
Keltirilgan o’simliklardan tomat, halampir, b a q aj o n ,
sarimsoqpiyoz, loviya kabi ekinlar tarkibida nitrat miqdori
juda kamdir.
Nitratlar o’simliklar guruqlariga sarab, ularning tana-
larida turlicha to’planadi, masalan, sovots va karamsimonlar-
da nitratlar mitsdori 3000 mg/kg dan ortmaydi. Ikkinchi to-
mondan nntratlarning o’simlik organlarida to’planishi ular'
ning yoshiga karab xam har-xil bqladi, ya’ni o’simlikning yosh
organlari sari barg, poyalarga Karaganda nitratni krp tuplay-
di. Kartoshka qobiga va urta qismida, lavlagining urta va uch
sismida nitratlar o’rtacha bo’ladi. Bumday holatlarni tomat, rediska
va boshhalarda kurish mumkin (95-jadval).
Kqishlok xujaligida ugitlardan ratsional (I:R:K = 1:0,6:1,8)
foydalanish o’simliklar maqsulotida nitratlarni kamaytira-
di. Ayniqsa, fosforli va kaliyli qgitlarga foydalanish sab-
zavot ekinlarida nitratlar mi!$dorini pasaytiradi, ugitda
azot miqdori 20 g/m2 dan oshmasligi kerak.
Ekin maydonlariga yashil ugitlar (beda, lyupin, burchoq, nuxat,
dukkaklilar) berish yo’li bilan maqsulotda nitratlar mi1uyu-
rini kamaytirish mumkin. Shu o’simliklarning yashil fitomas-
sasi maydalanib yerga tashlanadi, yer qayd al ganda tuproqka ara*
lashadi, chiriydi va shu yerlarga 3-4 yil mineral ugatlar berma-
sa ham bo’ladi.
Sabzavot ekinlari optimal halinlikda ekilganda, ular azot-
ni minimal tuplaydi. Undan tashhari tuproq namligi 60-70%
bo’lganda q am maqsulotda mineral nitratlar to’planadi. Kar-
toshkaning turli navlari ekilganda mineral ugitlar I:R:K
1,0 :1,5:1,2 nisbatda foydalanilsa, kartoshka hosilida nitratlar
minimal m i l o r d a bo’ladi. Bargli sabzavotlar hosili kech-
ki soatlarda yigilsa, maqsulotida nitratlar kam bo’ladi.
Nitratlar mshuyuri maqsulotlarningsaqanishiga ham bog-
litsdir. Masalan, yangi yigilgan sabzavot maqsulotlari past
haroratli joyda s a q an s a , nitratlar hosil bulmaydi. Agar
maqsulot uy haroratida s a q an s a , nitratlarning hosil buli-
shi tezlashadi. Sabzavot maqsulotlari tarkibidagi nitratlar
mi1uyuri ma’lum vaqt qtgandan keyin va pishirish jarayonida
ancha kamayadi (97-jadval).
Kartoshkani suvda qaynatganda uning tarkibidagi nitratlar
40-80% ga, buglab pishirganda 30-70%, o’simlik .gada qovurganda
15% ga kamayadi, agar 1% li askorbin kislotasi eritmasida kartoshka
massasi qullanganda, undagi nitratlar 90% ga kamayadi.
Vino tayyorlashda nitratlar uzumdan vinoga utadi va 1 l
vinoda 1-48 mg mitsdorda azot nitrati bo’ladi. Yangi tayyorlan-
gan sharbatlarni uzots sashab bulmaydi, ularda nitratlar nit-
ritga utib, inson uchun toksin hisoblanadi. Masalan, yangi lav-
lagi sharbati 37°S da bir kun tursa, tarkibidagi nitratlar
m i q o r i ≪0≫ dan 296 mg/l ga, uy haroratida 188 mg/l, muzlatgich
ichida esa 26 mg/l bo’ladi.
Nitritlar tabiatda nitrifikator va denitrifikator mik-
roorganizmlar faoliyati natijasida hosil bo’ladi. Nitritlar-
dan konserva, kolbasa, gusht, sir, balits maqsulotlari ishlab
chitsarishda foydalaniladi. Lenin nitritlarning ishlatilishi
qonun bilan chegaralangan. Masalan, gusht maqsulotlaridan
solonina 20-200 mg/kg va vetchinada 10-180 mg/kg, sosiskalarda
8-10 mg/kg, sirda 1 mg/kg agrofida nitritlar bo’ladi.
Tabiatda N - nitrozobirikmalar keng tarhalgan, ulardan
nitrozoaminning 10-14 mg/kg mshqdori konserogenlik xususiyati-
ga ega bo’lib, issiedonli organizmlarda turli zararli usimta-
larninghosil bo’lishigaolib keladi. Keng tarkalgan N —nit-
rozoaminlardan N —nitrozodimetilamin (NDM A) tabiat (tup-
roq, suv, havo, o’simlik, hayvon)da uzoq va barkaror turadi.
NDMA ning eng o’rtacha mshqdori baliq (31 -35 mg/kg), gusht (37-
41 mg/kg) maqsulotlari, pivo (40-45 mg/l), undirib yanchilgan
bugdoy solodda (560-590 mg/kg) topilgan; nitrozoaminlar sut,
qatits, o’simlik maqsulotlari, ichimlik va sharbatlarda juda
kam (0,01-1,2 mg/kg).
Nitrozoaminlarning ruxsat etilgan konsentratsiyasi 0,005-
0,01 mg/kg (e$l massa qisobida). Ularning umumiy miqdori gal-
lada 0,002 mg/kg, pivoda 0,002, solodda 0,015 mg/kg dan ortmas-
lik kerak. Yem-xashak tarkibida NDMA ning mi≫$dori 150 mg/
kg, balik; unida 5-400 mg/kg atrofida bo’ladi.
NDMA va NDEA (I-nitrozodietilamin) birikmalarining
ruxsat etilgan konsentratsiyasi, mg/kg (Poznyakovskiy, 1996):
Gusht va gusht maqsulotlari (kopchen.emas) - 0,002;
Dudlangan gusht maqsulotlari —0,004;
Baliq va baliq maxsulotlari —0,003;
Galla, dukkaklnlar, krupa, un, non-bulochka, makaronlar — 0,002;
Pivoga ishlatiladigan solod —0,015;
Pivo, vino, arots va boisha spirtli ichimliklar—0,003.
Ma’lumki, nitrat va nitrit birikmalari insonda turli
kasalliklarni keltirib chitsaradi. Masalan, yosh chatsaloq bola*
larda keng tarhalgan ≪metgemoglobinemiya≫ kasalligi juda
xavflidir. Kasallikning birinchi alomati qonda 6-7% metge*
moglobinning bo’lishidan boshlanib, uning mitsdori 20-40% ga
stsa, kasallik ulim bilan tu ga idi. Organizmda nitratlarning
ortishi bilan tanada vitamin A, YE, S, V, va Vb larning kamayi*
shiga, fiziologik jarayonlar va moddalar almashishining bu-
zilishiga olib keladi, kasallik kuchayadi (35-rasm).
35-rasm. Nitratlar va ularning birikmalarining inson organizmiga
ta’siri (Ilnitskiy, 1991)