1. Kompyutеr tarmoqlarida himoyani ta’minlash usullari ehm himoyasini ta’minlashning tеxnik vositalari

Viruslarga qarshi kurashish usullari. Hozirgi kunda kompyuter viruslarini 
aniqlash va ulardan himoyalanish uchun maxsus dasturlarning bir necha xillari 
ishlab chiqilgan bo‘lib bu dasturlar kompyuter viruslarini aniqlash va yo‘qotishga 
imkon beradi. Bunday dasturlar virusga qarshi dasturlar yoki antiviruslar deb 
yuritiladi. Antivirus dasturlariga AVP, Doctorweb, Nod32 dasturlarini kiritish 
mumkin. Umuman barcha virusga qarshi dasturlar zaharlangan dasturlar va yuklama 
sektorlarning 
avtomatik 
tarzda 
tiklanishini 
ta’minlaydi. 
Viruslarga qarshi kurashishning asosan quyidagi usullari mavjud: 

---

5 
 
Muntazam profilaktika ishlarini, ya’ni virusga tekshiruv ishlarini olib borish. 
 
Taniqli virusni zararsizlantirish. 
 
Taniqli bo‘lmagan virusni zarasizlantirish. 
Hujum tushunchasi. Xujum tushunchasi – buzg‘unchining biror bir maqsad yo‘lida 
axborot kommunikatsiya tizimlarining mavjud himoyalash tizimlarini buzishga 
qaratilgan harakati.Axborot xujumlari va undan saklanish qoidalari. Axborot 
hujumlari odatda 3 ga bo‘linadi: 
 
Ob’ekt haqida ma’lumotlar yig‘ish (razvedkalash) hujumi. 
 
Ob’ektdan foydalanishga ruxsat olish hujumi. 
 
Xizmat ko‘rsatishdan voz kechish xujumi. 
Axborot xujumlaridan saqlanishda birinchi navbatda axborot kommunikatsiya 
tizimi ob’ektlariga qilinayotgan hujumlarni topib olishda qo‘llaniladigan mexanizm 
va vositalarni qo‘llash kerak. Bularga tarmoqlararo ekran (FIREWALL) va 
xujumlarni aniqlash (IDS) vositalarini misol tariqasida keltirish mumkin.Intemet 
tizimi orqali moliyaviy harakatlami amalga oshirish, tovar-boylik va xizmatlami 
buyurtmalash, plastik kartochkalami qo‘llash, masofaviy muloqotni amalga oshirish 
va boshqa imkoniyatlardan foydalanish, o‘z navbatida, axborot xavfsizligini 
ta’minlashni ham talab qiladi. Intemet tizimi orqali tarqatilayotgan har qanday 
ma’lumotlar hamma vaqt bir necha yo‘nalishlar va serverlar orqali o‘tib kerakli 
manzilga yetib keladi.
Ushbu yo‘nalishlarda tizimdagi axborotlar yaxlitligi va daxlsizligiga turli 
tashqi tahdidlar bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, Intemet tizimi har qanday 
axborot manbasiga cheklovsiz murojaat qilish imkoniyatini ta’minlashdir. Axborot 
xavfsizligi muammosi esa, m aium darajada maiumotlardan foydalanishdagi 
cheklovlar tizimiga olib keladi. Lekin kriptografiya usullari yordamida 
foydalanuvchilar imkoniyatlarini cheklamay maiumotlami himoya qilish mumkin. 
Kriptografiya usullari asosida axborotni maxfiylashtirish shifrlash algoritmi yotadi. 

---

6 
Lekin boshlangich maiumotga qaytish uchun, shifrlash algoritmini aniqlash kaliti 
zarur. Shunday qilib, algoritm va kalit kriptografiyaning asosiy tushunchasidir. 
Simmetrik shifflash algoritmlari foydalanuvchilar uchun m aium deb hisoblanadi. 
Axborot xavfsizligining asosida simmetrik kalitlar maxfiyligi darajasi yotadi. 
Berilgan shifrlash algoritmi uchun kalitning variantlari soni bilan xavfsizlik darajasi 
baholanadi. Hozirgi paytga kelib simmetrik yopiq kalit bilan shifrlashning 
birmuncha kamchiliklari namoyon bo‘lmoqda. Maxfiylik saqlangan holda ma’lumot 
jo'natuvchi va qabul qiluvchi uchun kalitlami hosil qilish, saqlash va kerakli 
manzilga yetkazishda murakkabliklar paydo bo'lmoqda. Masalan, bank tizimida 
moliyaviy faoliyat yurituvchi mijozlar soni juda ko‘p bo‘lganligidan, ulaming har 
birini alohida yashirin kalit bilan ta’minlash amalda mumkin emas. Shu sababli 
axborot xavfsizligini ta’minlashda asimmetrik kalitlaming afzalliklari ma’lum 
bo‘lmoqda. 
Asimmetrik kalit usulida ma’lumot jo ‘natuvchi ochiq kalit bilan axbo108 
rotni shifrlaydi, qabul qiluvchi esa yopiq kalit yordamida faylni deshifrlaydi 
(yashirin ma’lumotni ochadi). Simmetrik shifrlash usulidagi kamchiliklardan xoli, 
amerikalik olimlar R. Rivest, A. Shamir va L. Adelman tomonidan kashf etilgan 
RSA asimmetrik kalitlar asosidagi shifrlash usuli hozirgi paytda keng tarqalgan. 
Bank tizimida keng qo‘llaniladigan elektron imzoning maxfiyligini ta'minlash RS A 
usuliga yaqin usullar zimmasiga yuklatilgan.Umumiy axborot kengligining 
yaratilishi va shaхsiy kompyuterlarning amaliy jihatdan keng qo’llanilishi va 
kompyuter tizimlari va tarmoqlarining tatbiq etilishi axborotni himoya qilish 
muammosini yechish zarurligini keltirib chiqaradi.
Global tarmoqlarning rivojlanishi va axborotlarni olish, qayta ishlash va 
uzatishning yangi tеxnologiyalari paydo bo‘lishi bilan Internet tarmog’iga har xil 
shaxs va tashkilotlarning e’tibori qaratildi. Ko‘plab tashkilotlar o’z lokal 
tarmoqlarini global tarmoqlarga ulashga qaror qilishgan va hozirgi paytda WWW, 
FTP, Gophes va boshqa sеrvеrlardan foydalanishmoqda. Tijorat maqsadida 
ishlatiluvchi yoki davlat siri bo‘lgan axborotlarning global tarmoqlar bo’yicha 

---

7 
joylarga uzatish imkoni paydo bo’ldi va o’z navbatida, shu axborotlarni himoyalash 
tizimida malakali mutaxassislarga ehtiyoj tug’ilmoqda.Global tarmoqlardan 
foydalanish bu faqatgina «qiziqarli» axborotlarni izlash emas, balki tijorat 
maqsadida va boshqa ahamiyatga molik ishlarni bajarishdan iborat. Bunday faoliyat 
vaqtida axborotlarni himoyalash vositalarining yo’qligi tufayli ko‘plab talofotlarga 
duch kеlish mumkin.Aynan tarmoqdan foydalangan holda tezkor ma’lumot 
almashish vaqtdan yutish imkonini beradi. Xususan, yurtimizda Elektron hukumat 
tizimi shakllantirilishi va uning zamirida davlat boshqaruv organlari hamda aholi 
o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning mustahkamlanishini tashkil etish tarmoqdan 
foydalangan holda amalga oshadi. Tarmoqdan samarali foydalanish demokratik 
axborotlashgan jamiyatni shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda, axborot 
almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan 
foydalanish bo‘yicha tezkor natijaga ega bo‘linadi. 
Biroq tarmoqqa noqonuniy kirish, axborotlardan foydalanish va o‘zgartirish, 
yo‘qotish kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Ish 
faoliyatini tarmoq bilan bog‘lagan korxona, tashkilotlar hamda davlat idoralari 
ma’lumot almashish uchun tarmoqqa bog‘lanishidan oldin tarmoq xavfsizligiga 
jiddiy e’tibor qaratishi kerak. Tarmoq xavfsizligi uzatilayotgan, saqlanayotgan va 
qayta ishlanayotgan axborotni ishonchli tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli 
vositalar va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirish 
orqali amalga oshiriladi. Tarmoq xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan 
vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak. 
Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari bor, biroq ular bir necha toifalarga 
bo‘linadi:axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish 
(Eavesdropping);xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; (Denial-of-service)portlarni 
tekshirish (Port scanning).Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish 
hujumi bilan telefon aloqa liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, 
videokonferensiya va faks jo‘natmalari orqali amalga oshiriladigan axborot 
almashinuvida foydalanuvchilarga sezdirmagan holatda axborotlarni tinglash, 

---

8 
o‘zgartirish hamda to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha tarmoqni tahlillovchi 
protokollar orqali bu hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni amalga oshiruvchi 
dasturiy ta’minotlar orqali CODEC (video yoki
ovozli analog signalni raqamli 
signalga aylantirib berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik bilan 
yuqori sifatli, ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib 
beradi. Odatda bu hujumning amalga oshirilish jarayoni foydalanuvchiga umuman 
sezilmaydi. Tizim ortiqcha zo‘riqishlarsiz va shovqinsiz belgilangan amallarni 
bajaraveradi. Axborotning o‘g‘irlanishi haqida mutlaqo shubha tug‘ilmaydi. 
Faqatgina oldindan ushbu tahdid haqida ma’lumotga ega bo‘lgan va yuborilayotgan 
axborotning o‘z qiymatini saqlab qolishini xohlovchilar maxsus tarmoq xafvsizlik 
choralarini qo‘llash natijasida himoyalangan tarmoq orqali ma’lumot almashish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.Elektron pochtaga ruxsatsiz kirish.Internet tizimidagi 
elektron pochta juda ko‘p ishlatilayotgan axborot almashish kanallaridan biri 
hisoblanadi. Elektron pochta yordamida axborot almashuvi tarmoqdagi axborot 
almashuvining 40%ini tashkil etadi. Bunda axborot almashuvi bor-yo‘g‘i ikkita 
protokol: SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) va POP-3 (Post Office 
Protocol)larni ishlatish yordamida amalga oshiriladi. POP-3 multimedia 
texnologiyalarining rivojini aks ettiradi, SMTP esa Arpanet proyekti darajasida 
tashkil etilgan edi. Shuning uchun ham bu protokollarning hammaga ochiqligi 
sababli, elektron pochta resurslariga ruxsatsiz kirishga imkoniyatlar yaratilib 
berilmoqda:SMTP server — dasturlarining nokorrekt o‘rnatilishi tufayli bu 
serverlardan ruxsatsiz foydalanilmoqda va bu texnologiya «spam» texnologiyasi 
nomi bilan ma’lum; elektron pochta xabarlariga ruxsatsiz egalik qilish uchun 
oddiygina va samarali usullardan foydalanilmoqda, ya’ni quyi qatlamlarda 
vinchesterdagi ma’lumotlarni o‘qish, pochta resurslariga kirish parolini o‘qib olish 
va xokazolar.Elektron pochtadan foydalanish jarayonning asosiy maqsadi muhim 
xujjatlar bilan ishlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisoblanadi.

---

9