1. Korxona xaqida tushuncha. Korxona turlari

Korxona va uning maqsadi
Reja:

1. Korxona xaqida tushuncha.

2. Korxona turlari.
3. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish.


1 Korxona xaqida tushuncha.

Iktisodietning kuyi bugini sifatida korxonalar gu shuniladi. Uzbekisknston Korxonalar xakidagi konunga muvofik. bnz korxona deganda el farovonligi yulida ma’lum faoliyat olib boruvchi buginni tushunamnz. Konunga asosan, uning xshsharn va faolnyatlari xam juda keng mznoda bayon etnlgan. Uning xozirgn sharoigida boshkaruviga xam katta e’tibor karatilgan. Boshkacha aytganda, uning boshkaruvida mexnat jamoasining ishtirokini ta’minlash xam kursatib utilgan.

Korxonalarninshg faoliyati nshlab chikarish, kayta ishlab chikarish va muomila jarayonndan iborat. Ya’ni:
Ishlab chikarish faoliyati - yangn maxsulotni ishl:.5 chikarishga gayyorlash va nshlab ch>1karishni tashkshshashshrishni ifodalaydi.
K a G: ta nshlab chikarish - ishchi kuchini yollash, malakasini oshprish, ishlab chikarish vositalarinp yangilash va kengaytirish jarayonlarpni aks egshradi.
Muomila faoliyati- maxsulot (va xizmat) larni s o t i sh, foydalanilgan ishlab chshsarshn vosshalarining daromad shaklnda kaygib kelishida namoyon buladi.
Korxonalarnn ijtimoiy-iktisodiy tizim sifatida urganishda uni tashkil kiluvchi ikki garkibiy kiem kurib chikiladi. Ya’ni, ichki - korxonaning uz iva tashki muxit. Korxonaning tashki muxiti - ishlab chikarish vositalari pul mablaglar, inson resurslari va axborotlardan tashkil topadi. Korxonaning tashki muxiti - korxonaning alokapari (resurslarni j;shb kilshp, ularning kiymatini aniklash va vaktida yegkazib berish, ishlab chikarilgap tovarlari bilan ta’sir kursata olishida namoyon buladi.
Yakin vaktlargacha korxonalarning 2ta turi: davlat va mamoa xujalnklarn mazjud edn. Seinngi yillarda esa tovar ishlab chikarishni takomillashtprish va Sozor munosabaglarsha) shsh .... («.sabati bilan, mulkchilik shakllarining takoshshpashuvl skibashdakorxoialarang C.ip kaacha I > rlari vujudga keldn.
Bular davlaishng faoliyat kursatuvchi aksionerl::k jamiyatlarn, kushma (chet el ...lipshpning ishtirokidabulishi xam mumkin) korxonapar vaxususin korxonalarpi mpsol kshshb k>rsatish mumkin.
Ikgisodiy nukgai-nazardan korxona tovar ishlab chikaruvchi va takror ishlab chikarish -lrayonnda uzini-uzi mablag bilan ta’minlovchi, xalk xujaligi majmuining asosiy bugini va
z.timoiy mexnat taksimotining birlachi bugindir. Barcha korxonalar uchuy u mumiy belshlar jud. Ularning faoliyati umumiy konunlar bilan asosida t ar gibga solinadi.
Korxona mablaglariga va vositalariga ega bulgan, maxlum bir turdagi maxsulot ishlab karish yoki xizmat kursatish maksadida birgalikda faoliyat yelnb borayotgan mexnat jamoasndli
"* \at buladi. Mulkchilikning aurli xil shakllarsha asoslaigan, rakobatll iktisbdieg \ atida korxona doiraevda ishlab chikarishni tashkil kill xlia boshkarish turll xll 1,lsl^ll..r amalga oshirnladn. Bozor munosabatlari sharentida korxonalar chikarish
li:!shin tashkil kili shva boshkarish turli vositalar yer:sal.\Sh amalga oshirnladn. Masachai,
.viKiwa nmaraga berpsh, korxonann boshkaruvchi menedjsrg topshirish yoki xz^kalik xisobini _ li mumkin. Kup xorijiy mamlakatlarda korxonalarning egalari menedaserlarpi yollaydi.
V . yedjerlar korxonalarpi boshkarganliklari uchu nish xaki va foydadan kelishilgan foiz olnb mshlaydi.
Korxonalar ijaraga berilganda, korxona egasi yukarachilardai ijara xaki oladn. Daalat vchilari va soliklar amortizatsiya ajratmalari tugrisida mulkdor va ijarachilar kelishpb .. •:. .;r. Shartnoma shartlari mudsati, tulov mikdorp kelishuvga kiritilnshi lochim.
Mulkdorning shartnomadan tashkari bulgan ijarachilar faoliyatiga aralashishi mumkin emas.
Korxonalar
faoliyat soxasi va ixtisoslashuviga karab: sanoat, transport, kurilish, aloka, kitiok xujalit, savdo-tijorat, maidshy xizmat, madaniy xizmag, davolash, ukitnsh va boshka korxonalar!'a bulinadi.
mulkchilik shakliga kura: davlat va nodavlat;
-garmok belgisiga kura? energetika, mashinasozlik, nef g va gaz, ozik-ovkat;
-ishlab chikarish mikyosi va xodimlar soniga kura: yirnk, urta va kichik;
-faoliyat yuritish mudsatiga kura: uzluksiz, mavsumiy va uzulukli kabilarga bulinadi.
Bundan tashkari korxonalarni uchta guruxga bulish mumkin:
Byudjet korxonalari
-Davlat korxonalari
Aralash kompaniyalari.
Byudjet korxonalari - bu xukukiy va iktisodiy musgakillikga ega bulmagan uxining xolati buyicha davlatning ma’muriy boshkarish tizimiga 1shradigan va biron-bir vazirlik, maxkama yoki maxalliy boshkarish organlariga buyeunadigan korxonalar. Barcha daromad va xarajatlar davlat byudjeta tomonpdan olib borilada. Korxona raxbari tepshshi davlag organp yumonidan tayinlanadi va davlat xizmatchisi xisoblanadi. Bunday korxonacharga - uk/v muassasalari. soglikyai saklash, madaniyat, ijtnmoiy ta’minot va boshka shu kabi korxonalar!-! kiradi.
Davlat korxonalari - mulki davlatiiki bulgan va ishlab chikarnlgan maxsulotlari kat’iy davlat tomonidan belgilagan baxolarda sotiladigan, davlat tomonidan pul bilan ta’minlab turiladigan korxonalar kiradi. Bozor iktisodiyotida davlat tadbirkorligi mavjud bulganidan davlat korxonalari xam mavjuddir. Bu korxonalar markaziy va maxalliy xokimiyatga karashli buladi.Ular birgalikda ishlab chikarishning davlat sektorini tashknl etadilar va ijtnmoiy ishlab chikarishning eng muxim va mas’uliyatli vazifalarinn bajaradilar (mudofaa, aloka, transport, milliy boyliklarning sarflanishi bilan boglik tarmok va boshka soxalar).
Aralash kompannyalar - ular aksionerlnk jamiyatlari va majburnyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashknl kilinib, aksiyalari davlatga va xususpy omonatchnlaoga taalukli buladi. Aralash kompannyalar gegishli konunlar va uz IIi.jOMjj.ipii diirasida faoliyag kursatadilar. Aralash kompaiiyalarning xujalkk faoliyatn soxibkorlpk va tijorat asosida amalga oshiriladi. Aralash kompaniyalarning dazlat korxonalariga nnsbatan ustunligi shundaki, ular kuprok xujalik mustakilligiga ega.
Totalitar-rejali shsgisodiyotdan bozor iktisodnyotiga utish davrida korxonalarnnng erkinlign cheklangan buladi. Korxonalar garchi davlatnnki bulmasada, davlat nazoratida buladi. Ulardan ayrimlari faoliyat turinn tanlashda erkin bulmaydilar va davlat belgilagan faoliyat turn bilan mashgul buladnlar. Pekin >lar xam, asta-sekin bozor sshokalariga torshladilar. Bunday korxonalarda ishlab chikarish ikki yoklama tue oladi: bnrinchidan, korxona davlat buyurtmasi-topshirigi bilan ishlaydi; ikkinchidai, buyurtma xajmi knekarib. maxsulotnnpg bir knemi bozorda erkii .iruda coTiiHi uchun yaratiladn. Bu xolda korxonaning davlat buyurtmasiga va erkin jopra ishlashya yeaklanib turadi. Masalan, Uzbekistonda yetshitirilayopan paxta, d^n -xsulogl:.’ niipg asosiy kiemn davlat buyurtmasiga kura, kolgaii Zrkpi i^^xda :pl1:sh._;ni olish mumkin. Utish davrida erkiilik darajaspga karab uch topfa korxona I , -. yu buladi:
davlat buyurtmasn saklangan korxona;
xam buyurtma, xam bozorga ishlovchi korxona;
akat bozorga ishlovchi korxona.
Korxonalariing uchinchi turi mustakil xisoblanadi. Bu xildagi korxonalarni biz bozor sodiyoti sharoitiga mos fnrmalar deb atashimiz mumkin. Firmalar nsh kulamiga ab-kichnk, urta va yirnk biziesga ajratnladn. Buning uchun mezon kilib, fmalardagi shplovchilar soni, ishlab chikarish va savdo-sotik xajmi kabul kplipgan. Masalan, aynan ishlovchilar soniga asosan firmalarni 5 toifaga bulish mumkin:
•. 1 u_Ta kpchik (mpkrofirma) - shplovchilar soni 10 kishidai oshmapdigan
2 Juda kichik (minifirmalar) - shplovchilar soni 20 kishidan oshmaydigan.
3 Kichik korxona (firmalar) - shplovchilar soni 99 kishidan oshmaydigan.
4 Urta firma (korxonalar) - shplovchilar soni 500 kishidan oshmaydigan.
5 Iirik korxona (kasta firmalar) - shplovchilar sopi 500 kishidan ortik.
Xar bip korxona boshka korxonalardai avvalo ishlab chikargan maxsulot i, shunipgdek, ishlab chikarish tavsifi va mikyosi, joylashishi, xalk xujaligining boshka tarmoklari bilan alokasi va boshka kursatkichlari bilan fark kiladi.
Korxonalarning xilma-xil tashkiliy - xukukiy shakllari xam mavjud. Korxonalarning jamiyatlar, shirkatlar, ishlab chikarish kooperativlari, jamoa , va birlashma kurinishlari, tulik xujalik yuritish xukukiga ega bulgan va ega bulmagan shakllari mavjud. Bulardan eng oddiysi xususiy firmalardir.
Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga karashli bulgan, kugshncha kichik biznes soxasida faoliyat yuritadigan korxonalar bulib, individual xususiy mulk xisoblanadi. Bunday korxonalar asosan kishlok xujaligida keng ish yuritadilar.
Mas’uliyati cheklanmagai firma - odatda jamoa mulki bulgan korxona. Uzpyanig mol-mulkiga ega bulgan korxona. Uning mol-mulkiga sherikchilik yuli b,;lap egalik kilinadi. Uning faoliyati uchun barcha mulk egalari javobgar buladilar. Xozirda kichik biznes soxasida keng tarkalgan.
Mas’uliyati cheklangai firma - jamoa korxonasi, lekin mol-mulki uni ta’sis etuvchilarning xissa mablagi xisobidan shakllanadi. Uz faoliyati uchun javobgarligi yigilgan pay (xissa)lar doirasida cheklanadi. Daromad Ustav kapitalidagi pay (xissa) ga karab taksimlanadi. Bularning aloxida yirik shakllariga - aksionerlik jamiyatlari kiradi.
Aksionerlik jamiyatlari yoki korporatsiyalar - aksiyadorlarning uyushmasi bulib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga kuyilgan kapntalga karab maxsus kimmatbaxo kogoz - aksiya chikaradilar. Aksiyaii sotib olganlar aksiyadorlarga aylanadilar va foydadan uz xissasini - divident olib turadilar. Aksioner jamiyatlarning ochik yoki yoiik turlari mavjud. Yopik jamiyat aksiyalari faka g ma’lum gurux, kishilarga, masalan, korxona ishchi-xizmatchilarga tarkatiladi.
Ochik jamiyat paydo bulganda uning aksiyasi xoxlovchilarga sotilishi mumkin. Iktisodiy tabiati, tashkil kilinishi usuli va faoliyati buyicha aksionerlik jamiyatlari zamonaviy soxibkorlik shakli xisoblanadi va uni boshka kuriiishdagi korxonalardan kuyidagi xususiyatlar bilan ajratish mumkin:
Ma’lum maksadlar uchun shirkatchilikning maxsus shakli sifatida tashkil kilinadi.
Aksionerlar tomonidan tuzilgan va shirkatning maksadiii amalga oshirishga karatilgan mol-mulkning mavjudligi.
?. Asosiy sarmoyaning anik mikdoridagi pay (aksiya)larga teng bulinishi.
Xar bir aksionerning uz xissasi buyicha majburiyatining cheklanganligi.
Aksiyani kaytarish xarakteriga ega emasligi.
. Kimmatli kogozlar bozorn mavjud bulgaida aksiyalarii sotish va sotib olpshiipg ' chmkanligi.
Axoli keng katlamiiing aksionerlik jamiyatida katiashish imkoniyati.
Jkorida kursatib utilgan xolatlar aksionerlik jamiyatining boshka jamoa chpbkorligining shakllaridan afzalliklarini ifodalaydi.
li firmalar va jamiyatlarning kanday tashkil kilish, rasmiylashtirish va shu kabi ^rning tashkiliy - xukukiy tomonlarini kurib chikaylik.
Aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar va boshka xujalik yurituvchi Z’ektlarni ruyxatdan utkazish uchun yukori xokimiyat organlariga kuyidagi xujjatlar im etiladi:
-.umumiy yigilish bayoni; ruyxatdan utkazilishini surab yozilgai xat;
- tasischilar bilan shartnoma;
- Nizom