Neft sanoati. Neftsiz hozirgi zamon iqtisodiyotini yuritish mumkin emas. Neft xom holida ishlatilmaydi. Qayta ishlash natijasida undan turli xil yoqilgni kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftni qazib chiqarish xarajati korta hisobda 4 barobar kam. Milliy iqtisodiyotda neftdan keng foydalanish juda koni tejashga imkon beradi.
Mahsulot birligini olish (aytaylik, 1 tonna neft qazib chiqarish) uchun ketadigan pulda ifodalangan hamma xarajat mahsulot tannarxi deyiladi.
N eftning tannarxi u qanday chuqurlikdan olinayotganligidan koliq. Neft qazib olishning eng arzon usuli fontan usuli botarib turiladi. Neftni nasoslar yordamida chiqarib olish ham keng tarqalgan. Gaz singari neftni ham quvurlar orqali yuborish uni tashishning eng arzon va xavfsiz usulidir (temiryo Ida tashishga nisbatan 4 barobar arzonga tushadi). Quvur transporti neftni isteminlaydi. Turli transport vositalariga ortish- tushirishdagi muqarrar isrofgarchilikka barham beriladi.
Ilgarigi vaqtda neft qayerda qazib chiqarilsa, op istesha yerga yetkazilib, qayta ishlanadi. Bunday qilinmasa, neft mahsulotlarining har bir turini yuborish uchun alohida quvurlar kerak boona va Oltiariq neft zavodlari qayta ishlashga ulgurolmay qoldi. Holbuki, mustaqillikkacha zavod quvvatidan tol orqali neft keltirilardi. Jarqoon konidan olinayotgan neftda moy va parafin kol qurilishida foydalaniladi.
Mamlakatimizda olib borilgan geologiya qidiruv ishlari natijasida kolgan ehtiyojning uzluksiz ortayotganligini hisobga olib, Buxoro viloyatida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlay oladigan kombinat qurildi. Bu korxona 1997-yildan mahsulot bera boshladi. Hozir 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.
Omoli tarkibida neft mahsulotlarining ulushi ancha yuqori. Yoqilgladi. Bu ko talab etadigan va ancha murakkab vazifa. Binobarin, yaqin oienergetika balansida neftning ulushi barqaror saqlanib turadi.
Komir koni mavjud. Ulardagi komir Angren konidan 1950yillarda qazib olindi. Komirning 9/10 qismini ochiq usulda qazib olinmoqda.
Ochiq usulda har bir shaxtyorning qazib oladigan koladi. Shu bilan birga, karyer (havza) qancha katta boladi. Angren kongmirdir.
Shunday bozbekistondagi boshqa komir zaxirasi katta hamda istemir qazib chiqarish jadal omirning asosiy qismi kon yaqinidagi GRESda ishlatiladi. Bir qismi esa yer ostida gazga aylantiriladi.
Koplab gilmoya uchraydi, bir yomir ochiq usulda qazib olinishi oqibatida katta-katta yer maydonlarini kon chiqindilari band qilib, tutun va qurumdan qishloq xormoqda.
B unday noxush holatning chorasi sifatida korgan maydonlar rekultivatsiya qilinmoqda, yasimliklar bilan qoplash, korilmoqda.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida 1950-yili Shargmir koni ishga tushirilgan. Kondagi kolib, shaxta usulida qazib olinadi. Komir togl vositasida temiryoun va Boysun konlaridan yiliga 2 mln tonnaga yaqin kozbekistonning kolgan ehtiyojini qondira olmaydi. Zero, metallurgiya, kimyo kabi sanoat tarmoqlarining rivojlanishi kolgan ehtiyojni oshirib yubormoqda.
Shunday qilib, Omirning asosiy zaxiralari Angren, Shargmir sanoatiga tegishli yana bir maying. Mamlakatimizda qazib olinayotgan kongmir, qolgan qismi toshkomir qazib olishning omir konida yerosti gazogeneratorlarida koining arzon turlari - neft va gaz, shular barobarida, ochiq usulda qazib olinadigan koni, 1-raqamli element vodoroddan boshlab, 83-raqamli element vismutgacha bolmasa bir dona atomi doimiy barqaror bosha 83 ta elementdan iborat botishi bilan bunday elementning atomi parchalanib, boshqa bir atomga aylanadi. Bunday beqaror elementlar ichida keng tarqalgani va eng birinchi bozi kashf qilgan elementni olim, oladi. Uranni tozalab olish juda qiyin. U titan va shunga olib, uni olgan urinishlar 1942yilgacha doimo besamar ketgan. Faqat 1942 -yilga kelibgina, atom bombasi tayyorlash loyihasi asnosida uran elementi ilk bora sof holda olindi. Kimyogarlarning hayratiga sabab bolib chiqdi. Ogirligiga yaqin ekan.
Uran kashf qilinganidan keyingi yuz yil davomida uni biror tayinli maqsadda ishlatilmagan. Masalan Chexiyadagi nasturan koni XVI-asrdan boshlab qazishga kirishilgan boldosh kumushni ajratib olish uchungina ishlashgan. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib Chexiyadagi konda kumush chiqmay qosha joyning orgtishdi. Keyinchalik konda qooshin ham tugab bitdi. Shundan sozi birikmalarini shishaga qoshilgan uran birikmalari shishaga kanareykalar patidagi singari yorqin yashil-sariq rang bergan. Shuningdek yana boshqa bir uran birikmasidan keramika mahsulotlarini sirlashda va bollash sohalari faqat shu ikki jabhadangina iborat bolgan qiziqishi uning ayrim birikmalarida shunday flyuroessentlik xossasi, yalgan xolos. Yalum bolgan qiziqish benihoya ortib ketdi.
Tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, uran atomida chiqayotgan nurlanishlarning ayrim turlari, atomning oxshab ketardi, lekin undan ancha kuchliroq edi. Afsuski, uran va unga osirini anglab yetilgunicha, bir necha olimlar va mutaxassislar nurlanish natijasida vafot etib ketishdi.
Ushbu nurlanishlarning tabiatini tadqiq qilish davomida olimlar atomlarning ichki tuzilishi haqida kolum borganib oldilar. Bunday jarayonni biz hozirda yadro reaksiyasi deb ataymiz. Shuningdek yadro reaksiyalarida hosil boysundirish yoldi...
B ir paytlar shishasozlardan boshqa deyarli hech kimni qiziqtirmagan uran elementi endilikda eng ilgtiboridagi kimyoviy elementga aylandi. Uning obrobir joiz borqinchli kuchga aylandi.
Olimlar uran haqida aniqlagan dastlabki narsa shu boni, parchalanib turar ekan. Ertami-kechmi har bir uran atomidan unda mavjud subatom zarrachalarning masha uchib chiqib ketayotgan zarrachalarni (nurlanishni) Anri Bekkerel payqab qolgan edi. Bu jarayondan keyin uran atomi endi avvalgiday holatini yoni, endilikda u uran bong sizda savol paydo boladi. Albatta, yuqorida ham aytilganidek, har bir uran atomi ertami-kechmi, baribir bir kun parchalanib ketadi. Lekin bu jarayon nihoyatda sekin va kech sodir boladi va har bir soniyada ulardan biri albatta parchalanadi. Lekin opki, ularning hech boladi. Bizning ona sayyoramizning paydo bolgan deb hisoblanadi. Shunday ekan, tabiatdagi uranning haliyam biz bilan birga ekanligidan hayron qolish kerak emas. Agar biz insonlar uranni atom energetikasi uchun ishlatib batamom tugatib bitirmasak, u hali yana milliardlab yil mavjud boisi sifatida, balki, geologiyada ham keng qo jinslarining yoshini aniqlash mumkin. Shuningdek, fotografiya endi-endi rivojlanayotgan vaqtlarda, XX asr boshlarida uranilnitrat (UO2(NO3)2) moddasida fotoplyonka negativlarini kuchaytirishda foydalanilgan.
Uran moddasi juda-juda kam miqdorlarda tirik organizmlar tosimliklar va hayvonlar tanasida uran miqdori 10?5 dan 10?8 % gacha bop bozi suv oziqorinlardir. Odam tanasida uran miqdori 10?7 grammdan oshmaydi.
Uran va uning birikmalari toksik boi, hamda erimaydigan uran birikmalarining 0,075 mg/m3 dan ortigsir qiladi.
Y er qobigpdir. Bu kora uran qooshin va rux bilan bir qatorda turadi. Uranning katta qismi tuproqda, togilgan boylab hozirgacha aniqlangan uran zahirasi 5,4 million tonna deb baholangan. Eng yirik uran konlari Kanada (MakArtur River koni), Qozoggmoli 67 ming tonnani tashkil qiladi.
Hozirgi kunda jahon miqyosida uran qazib olish va qayta ishlash sanoati juda keng quloch yozgan. Mara uran qazib olish boshni Qozogyicha yetakchi sanaladi. Vatanimiz Oyicha dunyoda 6-oi zahiralarining tez kamayishi, shuningdek issiqlik elektr stansiyalarining atrof-muhitga salbiy talib turgan elektr energiyasi olimlarni fikricha 2014 yilga borib energiya istelishidir masalan, axoli ehtiyoji uchun muzlatgichlar, sovutgichlar va shunga oanaviy energiya manbalaridan samarali foydalanib tejamkor elektr talmaganda dunyo yoqilgglishi kerak. Turli xil yoqilguvchanlikka ega, 1-jadvalda ularning koi turlari
|
Shartli yoqilgmir
|
Yoguvchanligi 106 J/kg kkal/kg
|
29.3
7000
|
33.5 8000
|
10.5
2500
|
41.9 10000
|
46.1
10000
|
120.6
28800
|
Komirning geologik zahiralari, shartli yoqilgmir zahiralari va ulardan foydalanish istiqbollari torisida tushunchaga ega bomir zahiralarining qiymatlari:
a) turli xil qitzini iqtisodiy oqlagan holda, komir yonganda taxminan 8,14 kVt/s/kg (29,3 MJoul) energiya ajralib chiqadi.
Toshkortacha qiymatlari quyidagi rasmda keltirilgan.
Rasm 7. Toshkopchilikni qiziqtirmoqda. Bu qiziqish komirni siqib chiqarmoqda. Hozirgi davrda transportda ishlatiladigan neft dunyo energiya istepi Oarbiy Evropa mamlakatlarida katta boarbiy Evropa
|
