1 Lekciya: Ádebiy til hám ádebiy norma. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri Jobası

SÓZLERDI ÓTKERMELEW.
1. Kóp buwınlı sózlerdiń jazılıp kiyatırǵan qatarǵa sıymay qalǵan bólekleri jańa jolǵa buwın boyınsha ótkeriledi: Gúl-sánem, Gúlsá-nem, Nizamat-din, Ni-zamatdin, Niza-matdin, jol-barıs, jolba-rıs t.b.
2. Buwın jasap kelgen sesti bildiretuǵın háriptiń jalǵız ózin burıǵı qatarǵa qaldırıwǵa yaki keyingi qatarǵa ótkeriwge bolmaydi: a-na emes, ana; ú-yi emes, úyi; á-debiy emes, áde-biy t.b.
3. Bas háripleri alıw jolı menen jasalǵan qısqarǵan qospa sózlerdi bólip ótkermelewge bolmaydı: QR, AQSH, BMSH, OzIA, QMU, NMPI t.b. Usınday sózlerge jalǵanǵan qosımtalardı ótkermelewge boladı: BMSH-ǵa, QMU-ǵa, TashMI-di, AQSH-tan t.b.
4.Adam atlarınıń qısqartılıp alınǵan bas háriplerin familiyadan bólinip ótkermelenbeydi:
A.S.-Abdullaev emes, A.S.Abdullaev; N.A-Baskakov emes, N. A. Baskakov 1.b.
5. Cifr menen keletuǵın sózler cifrdan bólinip alınıp, keyingi jolǵa ótkermelenbeydi: 50-kg emes, 50 kg; 100-m emes, 100 m. Sonday-aq «Tu-154» (samolyot), «Nawrız-2021» (bayram), 10 a-klass t.b. Sonday-aq t.b. (taǵı basqa), hám t.b. (hám taǵı basqa) sózleri ózlerinen burın kelgen sozler menen bólinip ótkermelenbeydi.
6. Podyezd, razyezd, obyekt, subyekt, batalyon, pochtalyon sıyaqlı ózlestirme sózler jańa jolǵa ótkermelengende y háribi birinshi qatarda qaladı: Pody-ezd, razy-ezd, oby-ekt, suby-ekt, bataly-on, pochtaly-on t.b.
DAWÍSLÍLARDÍŃ JAZÍLÍWÍ
Dawıslı sesler - sóylew aǵzaları bir-birine tiymey, ishtegi hawanıń erkin, irkinishsiz shıǵıwınan (vokalizm) menen jasalǵan sesler (a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e).
Juwan dawıslılar – til ushınıń artqa qaray tartılıp, ústiniń sál-pál kóteriliwinen jasalǵan dawıslılar: a, o, ı, u.
Jińishke dawıslılar – til ushınıń az ǵana alǵa qaray sozılıp, onıń ústiniń tómenlewinen jasalatuǵın dawıslıları: á, e, ó, ú, i.
A a háribi — juwan, ashıq dawıslı a sesiniń tańbası.Ol juwan buwınlı sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıladı: adam, alma, ana, bala, taw, tas, qaharman, abadan, avtobus, vagon t.b.