1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi

Oilaning jamiyatdagi o’rni
Oila boshqa turdagi kichik guruhlardan o‘zining bir qator jihatlari bilan ajralib turadi: birinchidan, oila ko‘p muddatga, ya’ni bir necha o‘n yillar va ko‘p yillarga mavjud bo‘ladi; ikkinchidan, oilada shaxslararo munosabatlarning bir necha turlari amalga oshadi, ya’ni milliy mafkuramizga oid ilk tushunchalar, avvalo oila muhitida singadi va bu jarayon bobo- lar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Bunda oilaviy munosabatlarda tarbiyaviy, psixologik, hissiy, moliyaviy, jinsiy va boshqa vazifalarning amalga oshirilishi kuzatiladi; uchinchidan, oiladagi barcha munosabatlar zaminida salbiy yoki ijobiy holatlar yuzaga keladi, ya’ni oila a’zolaridan kim- ningdir kimgadir ta’siri oqibatida shaxs yoki yaxshi shakllanishi va komil inson darajasiga yetishi yoki tarbiyasi og‘ir, xulqi buzuq odam bo‘lib tarbiyalanishi mumkin.
Demak, jamiyat uchun nihoyatda ahamiyatli hisoblangan ota-ona va bola, er va xotin, oila a’zolarining o‘zaro muno¬sabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar aynan oila negizida yuzaga keladi. Shuning uchun ham qadim zamonlardan bosh- lab oila, undagi munosabatlar masalalari har bir davrning do- nishmand, olim, mutafakkirlari tomonidan o‘rganilib kelingan- ligini va ularning qarashlarida bu masalalarning yoritilganligini kuzatamiz. Bu qarashlarni, fikrlarni sizning hukmingizga havola etish orqali oila, o‘zaro munosabatlar muammolari bizning hayotimizda doimo muhim masalalar sirasiga kirishini qayd etamiz.
Mavzu: Oilada estteik va ahloqiy tarbiya
Reja:
1.Oilada estetik tarbiya.
2.Estetik tarbiyaning turlari va yo’nalishlari.
Oilada estetik tarbiya.
Estetik tarbiya – jamiyatda ma’naviy muhitni paydo qilishga ko’mak beruvchi muhim unsur bo’lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi hamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir.
Hozirda estetik tarbiyaning ko’lami tobora kengaymoqda.
Umuman, oilada tarbiya, jumladan, estetik tarbiya, ya’ni nafosat tarbiyasi masalasi dolzarb, ayni chog‘da o‘ziga xos va ko‘p qirrali muammodir. Shuni aytish kerakki, o‘zbek oilasida estetik tarbiyaning hamma oilalar uchun mushtarak asoslari, qoidalari,xususiyatlari bor.Uzluksiz ta’limning yagona tizimi oilani ham qamrab oladi. Modomiki, shunday ekan, oila, birinchidan, uzluksiz ta’lim yagona tizimining bir tarkibiy bo‘g‘inidir. Ikkinchidan, oilada estetik tarbiya, alohida va to‘liq mustaqil amaliyot sifatida emas, balki tarbiyaning bir tarkibiy qismi tariqasida ro‘yobga chiqariladi. Uchinchidan, nafosat tarbiyasini amalga oshirar ekan, oila, maktab va jamoatchilik bilan hamjihatlikda ish olib boradi, ya’ni ular bilan bir umumiy maqsad yo‘lida mushtarak ijtimoiy-tarbiyaviy vazifani bajaradi.
To‘rtinchidan, oilada nafosat tarbiyasi yakkamayakka tartibda ish olib borishga asoslanadi.Estetik tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri estetik idrok etishni shakllantirish va o‘stirishdir.Estetik idrok etish bilish nazariyasida muhim o‘rinni egallaydi. Idrok etish ixtiyoriy jarayondir. U shaxsning faolligidan dalolat beradi. Bola murg‘ak estetik ongining shakllanishi atrof-muhitni, dunyoni nafosatdor bilishdan boshlanadi.Bolada dastlabki nafosatdor tuyg‘ularning tug‘ilishida ota-ona qiyofasi bosh estetik andoza vazifasini o‘taydi. Olimlardan biri bu xususda shunday deb yozadi: “Bolada erkak va ayollarning faqat bitta andozasi bor, bu ham bo‘lsa, uning otasi va onasidir. Farzandlarimizning ko‘zlari butun hayot davomida, har doim bizning qalblarimizga termuladilar”. Boshqa bir olim ham ota-onaga, xususan, onaning bola tarbiyasidagi o‘rniga yuksak baho beradi. “Lekin, deydi u, birorta ham jamiyat tashkiloti va jamoat mahkamalari bola uchun ona o‘rnini va uning muhabbatini bosa olmaydi. Bolalar oilaning oliy g‘oyasi ekanligiga imonim komil”.
Ota-onaning, xususan, onaning bolani estetik tarbiyalashdagi beqiyos o‘rnini faylasuflar allaqachonlar juda chiroyli ta’riflab berganlar, ijtimoiy-estetik ideal ro‘yobini oilada nafosat tarbiyasi bilan bog‘liq holda ko‘rganlar, “yosh avlod yangi idealni o‘z joni va taniga ona suti bilan birga singdirgandagina bu yangi ideal g‘alaba qozonadi”, deganlar.Bu mulohazalar va misollardan ko‘rinib turibdiki, oilada nafosat tarbiyasi nihoyatda muhimdir.Shu nuqtai nazardan aytganda, estetik idrok bir vaqtning o‘zida biron-bir xabarni qayta ishlash natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. U kishining mustaqil harakatiga turtki beradi, bu bilan o‘zining passiv emasligini ko‘rsatadi.Shuni ham qayd etib o‘tish lozimki, dunyoda idrok etilmaydigan narsa yo‘q. Obyektiv dunyodagi barcha narsa va hodisalar dialektik munosabatlarda ham go‘zal, ham xunuk tarzda idrok etiladi.
Estetik obyekt yoki narsani idrok etish estetik zavqni keltirib chiqaradi.Estetik zavq kishi ma’naviyatini, estetik qobiliyatini o‘stiradi. Masalan, yashnab turgan gulzorni yoki huzurbaxsh shabada esib turgan ko‘kalamzorni ko‘rib, ko‘nglimiz zavq-shavqqa to‘ladi, jonajon o‘lkamiz chiroyini hayajon bilan kuzatamiz, bu bilan uni yaxshiroq bilib olamiz. Vatanimiz tabiati haqidagi tushunchamiz yanada yorqinlashadi. Bunday zavqlanish estetik idrok qilish qobiliyatimizda namoyon bo‘ladi. Zavqlanish go‘zallikka bo‘lgan didimizni shakllantiradi va o‘stiradi. U bizni go‘zallik qonunlari asosida mehnat qilishga undaydi.Estetik tuyg‘u va did kishining borliqqa va o‘zining shaxsiy faoliyatiga bo‘lgan o‘ziga xos kechinmasidir. Bunday kechinma ma’naviy va bilish faoliyati bilan
bog‘liqdir.Estetik didda zehn, ongli munosabat kuchliroq va aniqroq mujassam topadi. Zero, u o‘zida borliqqa, kishilarga va turli hodisalarga bo‘lgan munosabatni aks ettiradi.
Estetik did kishi ma’naviyati bilan bog‘liq. Shunday ekan, estetik didning darajasi u yoki bu shaxsning ma’naviy boy yoki qashshoqligidan dalolat beradi.
Yaxshi rivojlangan estetik did go‘zallik va xunuklikni to‘g‘ri idrok etish imkonini beradi.Shunday qilib, estetik hissiyot, idrok etish, did bizning borliqqa bo‘lgan munosabatimizning buzil-mas birligini tashkil etadi. Ana shu birlikning natijasi o‘laroq, og‘zaki va yozma shaklda ifodalanadigan mulohaza paydo bo‘ladi.Estetik mulohaza yuritish deganda, narsa yoki hodisani tasdiqlash va inkor etishni tushunamiz. Estetik mulohaza yuritish natijasida esa estetik baholash kelib chiqadi.Estetik baholashda idrok etiladigan narsa va hodisalarga munosabatimiz aks etadi. Estetik baholash ko‘pincha idrokning, ayniqsa chuqur kechinmalarning bevosita natijasi sifatida namoyon bo‘ladi.Biroq uni hayratlanish, ajablanish, maftun bo‘lish, zavqlanish, g‘amginlik, g‘azab va boshqa shu kabi his-
tuyg‘ulardan farqlay bilish kerak. Estetik baholashni anglab yetishning natijasi, deb qarash lozim. Biz ko‘p eshitib turadigan, odatdagi “menga yoqadi” yoki “menga yoqmaydi” kabi so‘zlar ham to‘liq bo‘lmasa-da, baholash hisoblanadi.