Qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi
Download 406.21 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7.1. Qovushoq suyuqlik modeli
QOVUSHOQ SUYUQLIK GIDRODINAMIKASI
Quyida Nyuton qovushoq suyuqligi uchun barcha munosabatlar Nyutonning ishqalanish qonuni, Furyening issiqlik o‘tkazuvchanlik qonuni, ichki momentlarsiz holat o‘rinli deb chiqarilgan, nonyuton suyuqliklar haqida esa ba’zi tushunchalar keltirilgan. Qovushoq suyuqlik harakatini o‘rganishni boshlashdan avval «qovushoq suyuqlik» atamasi nimani anglatishini tushuntirish lozim bo‘ladi. Matematik nuqtai nazardan kuchlanish uchun bog‘lanish funksiyasini chiqarish, boshqacha aytganda, qovushoq suyuqlik modelini tuzish kerak. Bundan keyingi tushunchalarda qovushoq suyuqlik deb quyidagi uchta gipotezalarni qanoatlantiruvchi suyuqliklarni qaraymiz: chiziqlilik; birjinslilik va izotroplik. 1) Chiziqlilik gipotezasi. xOy tekislikka parallel harakatlanayotgan suyuqlikka Nyuton qonunini qo‘llaymiz (7.1-rasm) va quyidagini yozamiz:
. Suyuqlik zarrachasining harakati haqidagi Gelmgolts teoremasini qarashdan olingan natijalardan foydalanamiz. Teoremaga ko‘ra Oy o‘qqa nisbatan burchak deformatsiya tezligi quyidagiga teng:
x u z u z x y 2 1 .
7.1-rasm. xOy tekislikka parallel harakatlanayotgan suyuqlikning sxematik tasviri
Harakat xOy tekislikda sodir bo‘layotganligi uchun
0
u va shunga ko‘ra z u x y 2 1 , bu yerdan esa urinma kuchlanish quyidagiga teng: y zx 2 . (7.1) Olingan natija Stoksning ishqalanish qonunini ifodalaydi. Bu qonunga ko‘ra suyuqlikda hosil bo‘lgan kuchlanish, qattiq jismdagidan farqli, deformatsiyalarning o‘zlariga emas, balki ularning tezliklariga proporsional va ular bilan chiziqli bog‘langan. Bunda proporsionallik koeffisienti o‘zgarmas va u 2 ga teng. Bundan tashqari, Stoks qonuniga ko‘ra urinma kuchlanish, yuqorida ta’kidlanganidek, burchak deforma- tsiyalar tezliklariga, normal kuchlanishlar esa chiziqli deformatsiyalar ( x u x , y u y , z u z ) tezliklariga proporsional. Shunday qilib, quyidagini yozamiz:
u x u x y z yx xy 2 ;
u z u z y x zy yz 2 ; (7.2)
u x u x z y zx xz 2 . Endi qovushoqlik kuchidan paydo bo‘ladigan normal kuchlanishlarni qaraylik. Stoks qonuniga ko‘ra ularni kuchlanish deviatorlari shaklida yozish mumkin:
2 ;
y u y yy 2 ;
u z zz 2 . (7.3) To‘la normal kuchlanish shunisi bilan farq qiladiki, yuqorida yozilganlardan tashqari, xoh qovushoq, xoh qovushoqmas suyuqlik uchun, statik bosim ham ta’sir qiladi. Boshqacha aytganda, quyidagi munosabatlar o‘rinli: x u p p x xx 2 ; y u p p y yy 2 ; (7.4) z u p p z zz 2 . Quyidagi amalni bajaramiz: xx p miqdorning uchlanganidan ushbu zz yy xx p p p yig‘indini ayiramiz. Bu quyidagini beradi: x u p p p p p x zz yy xx xx 6 3 3 u x u z u y u x u p x z y x div 2 6 2 3
. Bu yerdan esa 3 div
3 2 2 zz yy xx x xx p p p u x u p . Qovushoq suyuqlikdagi bosim sifatida ushbu 3
yy xx p p p p
o‘rtacha arifmetik miqdorni olamiz. Natijada kuchlanish tenzorining normal
xx p komponentasi uchun quyidagi ifodaga kelamiz: u x u p p x xx div 3 2 2 ; (7.5) Xuddi shunday u y u p p y yy div 3 2 2 ; (7.5 )
z u p p z zz div 3 2 2 . Siqilmaydigan suyuqlik uchun 0 div u ekanligidan (7.5) ifodalar soddalashadi, ya’ni ulardan (7.4) ifodalar kelib chiqadi. Siqilmaydigan suyuqlik uchun
kuchlanish tenzori
komponentalarining z r , , silindrik koordinatalari sistemasidagi ifodalari quyidagilar:
u p p r rr 2 ; r u r u u r r r 1 ;
u u r p p r 1 2 ;
z z u r z u 1 ; z u p p z zz 2 ; z u r u r z zr . Xuddi shunday, siqilmaydigan suyuqlik uchun kuchlanish tenzori komponentalarining , ,
sferik koordinatalari sistemasidagi ifodalari quyidagilar:
2 ;
u u r p p r 1 2 ;
r ctg u r u u r p p r sin
1 2 ;
r u r u u r r r 1 ;
r u u r r u r r sin 1 ;
r ctg u u r u r 1 sin
1 .
2) Birjinslilik gipotezasi. Kuchlanishlar va deformatsiyalar tezliklari orasidagi chiziqli boglanish ifodasi suyuqlik egallagan fazoning barcha nuqtalari uchun bir xil deb faraz qilinadi.
qilinadi, ya’ni uning xossalar ixtiyoriy yo‘nalishda bir xil.
Qovushoq suyuqlikning harakat tenglamasini uning (1.16) kuchlanishlarga nisbatan harakat tenglamasidan, ba’zi almastirishlar bajarish yo‘li bilan, hosil qilish mumkin. Bu tenglamalarning faqat bitta proeksiyasini qaraymiz:
y x p X dt du zx yx xx x 1 . Qovushoq suyuqlik modelini qarayotganda ko‘rsatilgan ediki, normal kuchlanishlar quyidagiga teng: u x u p p x xx div 3 2 2 . Soddalik uchun suyuqlikni siqilmaydigan ( 0 div u ) deb faraz qilaylik, u holda 2 2 2 2
u x p x u p x x p x x xx
. (7.6) Urinma kuchlanishlar:
y u x u x y yx ;
2 2 2 y u x y u y u x u y y x y x y yx
, (7.7) Xuddi shunday x z u z u x u z u z z z x z x zx 2 2 2
. (7.8) (7.6), (7.7) va (7.8) larni yig‘sak va mos hadlarni guruhlasak, quyidagiga kelamiz:
z u x y u x u z u y u x u x p z y x x x x 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 . Bu ifodaning uchinchi hadini quyidagicha yozamiz: u x z u y u x u x z y x div
, ammo suyuqlik siqilmaydigan ( 0 div
u ) bo‘lganligi uchun quyidagini yozamiz:
2 2 2 2 2 2 1 z u y u x u x p X t d du x x x x . (7.9) Bunda qavs ichidagi ifoda Laplas operatori ( u 2 ) va
ekanligidan esa
=
x p X z u u y u u x u u t u x z x y x x x 1
2 2 2 2 2 2 z u y u x u x x x . (7.10 ) Bunda massaviy kuchlardan faqat og‘irlik kuchi ta’sir qilayapti, ya’ni cos g X ( cos
yo‘nalishni ko‘rsatadi) deb faraz qilsak, u holda bu tenglamaning har ikkala tarafini ga ko‘paytirganda, uning har bir hadiga quyidagicha mexanik ma’no
beriladi: t u x ,
z u u y u u x u u x z x y x x - inertsiya kuchlari; cos g - og‘irlik kuchi; x p - bosim kuchi;
2 2 2 2 2 2 z u y u x u x x x - qovushoq ishqalanish kuchi. Xuddi shunday boshqa ikkita proeksiyani ham yozish mumkin: a y =
y p Y z u u y u u x u u t u y z y y y x y 1
2 2 2 2 2 2 z u y u x u y y y . a z =
z p Z z u u y u u x u u t u z z z y z x z 1
2 2 2 2 2 2 z u y u x u z z z .(7.10 ) Shunday qilib, (7.10 ) va (7.10 ) formulalardan ushbu ; 1 2 x x u x p X a ; 1 2 y y u y p Y a (7.10) z z u z p Z a 2 1
sistemaga ega bo‘lamiz. Hosil bo‘lgan (7.10) tenglamalar sistemasi qovushoq suyuqlik uchun Navye-Stoksning tenglamalari sistemasi deb ataladi. Ularning vektor shaklida yozilishi quyidagicha: u p F a 2 grad 1 . (7.11) Bu yerdan ko‘rinadiki, bu tenglama ideal suyuqlikning harakat tenglamasidan qovushoq ishqalanish kuchi ta’sirini hisobga oluvchi ushbu
2 qo‘shimcha had bilan farq qiladi. Bu yerda ham, xuddi Eyler tenglamasidagi kabi, (7.11) tenglamadan bosimni chiqarib tashlash mumkin. Buning uchun uning ikkala tarafiga rot operatsiyasini qo‘llab, hamda
) ( ekanligini e’tiborga olsak, natijada: t (rot u )=rot[ u rot u ]+ rot u . Bu yerda siqilmaydigan suyuqlik qaralayotganligi ichun bu tenglikning o‘ng tarafidagi birinchi hadini ochib chiqib va u div =0 ekanligini e’tiborga olib, yuqoridagi tenglamani quyidagicha yozish mumkin:
(rot u ) + ( u ) rot u – ( rot u )
=
rot u . Agar suyuqlikni siqiluvchan desak, u holda (7.11) Navye-Stoks tenglamasi quyidagicha yoziladi: grad
3 grad
2 u p F t d u d (
div
). (7.11′) Tezlikning (6.15) ifodasiga ko‘ra og‘irlik kuchi maydonidagi siqilmaydigan suyuqlik uchun
2 2 2 1 2 . (7.11′′) Siqilmaydigan suyuqlik uchun Navye-Stoks tenglamasining z r , , silindrik koordinatalari sistemasidagi ifodalari quyidagicha: a r = u r r u u r p r u u u t u r r r r 2 2 2 2 1 ) ( ; a
r r u r r u u p r r u u u u t u 2 2 2 1 ) ( ; a z =
z z z u z p u u t u 1 ) ( , bu yerda z f u f r u r f u f u z r ) ( ;
2 2 2 2 2 1 1 z f f r r f r r r f
. Siqilmaydigan suyuqlik uchun Navye-Stoks tenglamasining , ,
sferik koordinatalari sistemasidagi ifodalari quyidagicha:
; sin
2 ) sin ( sin
2 2 1 ) ( 2 2 2 2 2 u r u r r u u r p r u u u u t u а r r r r r
, sin cos
2 sin
2 1 ) ( 2 2 2 2 2 2 u r r u u r u p r u r ctg r u u u u t u a r r
; sin 2 sin cos 2 sin 1 ) ( 2 2 2 2 2 r r u r u r r u u p r u u r ctg r u u u u t u a
bu yerda f r u f r u r f u f u r sin
) ( ; 2 2 2 2 2 2 2 sin 1 sin
sin 1 1 f r f r r f r r r f . Gidrodinamik hisobning maqsadi – bu tezliklar maydoni va bosimni topishdan iborat, ya’ni hisob natijasida ushbu x u ,
u ,
u va p to‘rtta miqdorlar topilgan bo‘lishi shart. Umuman olganda, buning imkoniyati bor, chunki Navye-Stoksning proeksiyalardagi uchta tenglamasi va uzviylik tenglamasi birgalikda yopiq sistemani tashkil qiladi. Ularga kirgan zichlik va qovushoqlik oldindan ma’lum, deb hisoblanadi (umuman olganda, qovushoqlik koeffisientlari bosim va temperaturaning funksiyasi), massaviy kuchlarning proeksiyalari (X, Y, Z) esa aniq masalaning shartlarida berilgan bo‘ladi. Matematik nuqtai nazardan, Navye-Stoks tenglamasi ikkinchi tartibli xususiy hosilali nochiziqli differensial tenglamalar sistemasi hisoblanadi. Bu tenglamaning asosiy noqulayliklaridan biri – uning tezlanishning konvektiv hadlarini hisobga oluvchi nochiziqliligida. Shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi paytgacha birorta ham hol uchramadiki, Navye-Stoks tenglamasining to‘la ko‘rinishida ya’ni barcha konvektiv hadlar va qovushoqlikni hisobga oluvchi barcha hadlar saqlanib qolganda, uning umumiy yechimini chiqarishda hal etib bolmaydigan matematik qiyinchiliklar qolmasin. Faqatgina ba’zi xususiy yechimlargina ma’lum. Bu tenglamani integrallashda asosiy chegaraviy shartlardan biri – bu “yopishib qolish” sharti, ya’ni devorda suyuqlik tezligi nolga teng. Download 406.21 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling