1-ma’ruza. Elektrodinamikaga kirish. Reja

кг

m

31

10

*

1

,

9





 -elektron massasi 

Boshqa tomondan elektronlar orasida elektr itarilish kuchi xam mavjud bo’lib u  

2

2

4

/

r

e

F

e





                                                                                  (2)                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

ga teng, bu yerda

 

K

e

19

10

6

.

1







;

 









9

10

9

4

1





o

,  (1) va (2) dan

  

43

2

2

10

4





Gm

e

F

F

o

r

e



                                                                      (3) 

 

 

Shunday qilib ikkita elektronlar orasidagi gravitatsion o’zaro ta’sir kuchi xisobga olmasa 

bo’ladigan  darajada  kichik.  Elementar  zarralarning  o’zaro  ta’sir  soxalarida  tortishish  kuchlari 

2

2

/ r

m

G

F

r





---

amalda xech qanday rol o’ynamaydi. Tortishish kuchlari faqat katta o’lchamga ega bo’lgan neytral 

massalar o’zaro ta’siridagina axamiyatlidir. 

 

Kuchli  o’zaro  ta’sir  tufayli  yuzaga  keluvchi  yadro  kuchlarining  qonuni  xozirgi  vaqtda 

to’liq  aniqlanmagan.  Lekin  yadro  kuchlarining  xossalari  yetarli  darajada  batafsil  o’rganilgan. 

Ma’lumki  bu  kuchlar  tabiatiga  ko’ra  yaqindan  ta’sir  qiluvchi  kuchlardir.  Ularning  ta’siri 

nuklonlarni taxminan 10

-15 

m  masofagacha  yaqinlashtirgandagina seziladi.  Bunday  masofalarda 

yadro kuchlari elektromagnit kuchlariga nisbatan bir necha marotaba katta. Lekin masofa ortishi 

bilan bu kuchlar juda tez kamayib elektromagnit kuchlariga nisbatan xisobga olmasa bo’ladigan 

darajaga  tushib  qoladilar.  Shu  sababli,  yadro  kuchlari  elementar  zarralar  orasidagi  o’zaro  ta’sir 

kuchlari  sifatida  faqat  ular  juda  kichik  masofalarga  qadar  yaqinlashtirilgandagina  muxim  rol 

o’ynaydi. Masalan ular modda yadrolarini xosil bo’lishida muxim ahamiyat kasb etadi. 

 

Kuchsiz o’zaro ta’sir esa zarralarni bir-biriga aylanishida axamiyatli. Zarralar bir-biridan 

uzoqlashtirilganda ularni e’tiborga olmaslik mumkin. 

 

Shunday  qilib  to’rt  xil  o’zaro  ta’sirning  ichidan  faqat  elektromagnit  o’zaro  ta’sirgina 

zarralar  xarakatini  boshqarishda  foydalanishga  yaroqli.  Shu  xususiyati  tufayli  elektromagnit 

kuchlar zamonaviy fan va amaliyotda favqulodda muxim axamiyatga ega. 

 

Elektromagnit maydon nazariyasi xozirgacha xam o’z axamiyatini to’la saqlab qolgan. U 

elektron va radiotexnikaning nazariy fundamenti xisoblanadi. Elektrodinamikadagi axamiyati esa 

beqiyos. Bu nazariya elektroximiya, biofizika, astrofizika va shu kabi boshqa “gibrid” fanlarda 

xam xal qiluvchi o’rinni egallaydi. 

 

XX asr fizikasi xisoblangan nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi xam klassik maydon 

nazariyasini  “man”  qilgani  yo’q,  faqat  qator  tushinchalarni  fizik  ma’nolarini  ko’rinishini 

o’zgartirib, ularning qo’llanish chegaralarini belgilab berdi. 

 

Maksvellning  klassik  maydon  nazarisi  xox  u  integral  shaklda  bo’lsin,  xox  differnsial 

shaklda  bo’lsin  bundan  qat’iy  nazar  makraskopik  xarakterga  ega,  boshqacha  aytganda 

fenomenologik nazariyadir. Buning ma’nosi unda maydonni qamrab olib fazoni to’la yoki qisman 

to’ldiruvchi moddaning atom-molekulyar tuzilishi xisobga olinmaydi. 

 

Nazariyaning fenomenologik xarakteri uning  cheklanganligidan guvoxlik beradi. Modda 

tuzilishini  xisobga  olish  -  klassik  elektron  nazariyani  va  yoki  mikroskopik  elektrodinamikani 

paydo bo’lishiga olib keladi. Bu nazariyani asoschisi G. A. Lorents (1853-1928) xisoblanadi. 

 

Lorentsning  elektron  nazariyasini  klassik  nazariya  deyilishini  sababi  shundaki,  uning 

asosida  klassik  fizikaning  qonun-qoidalari  yotadi.  Klassik  fizikaning  ta’limotiga  ko’ra 

materiyaning  barcha  ko’rinishlarida,  ya’ni  mega-,-makro  va  mikrodunyoda  aniq  birday 

qonuniyatlar  amal  qiladi.  Boshqacha  so’zlar  bilan  aytganda  makradunyo  bilan  mikrodunyo 

oralig’ida faqat sof miqdoriy, o’lchamiy farqlargina mavjud bo’lib, sifatiy farqlar butunlay yo’q 

deb qaraladi. 

 

Makraskopik  elektrodinamikada  shakllantirilgan  Maksvell  tenglamalari  to’laligicha 

mikradunyoda  xam  qo’llashga  yaroqli,  masalan  atomlarning  ichida  cheksiz  kichik  xajmlarda. 

Yo’l-yo’lakay  ta’kidlash  zarurki  bu  qonuniyat  kvant  fizikasi  tomonidan  man  qilinadi.  Shunga 

qaramay klassik elektron nazariya bugunga qadar o’z axamitini yo’qotgani yo’q. 

 

Elektron nazariyada fenomenologik usulni o’rniga modda tuzilishini asosiy deb qarovchi 

usuldan foydalanib, bu xolda mikroskopik qonuniyatlar model ko’rinishida asoslanadi. 

---

 

Bu  usul  XX  asr  fizikasining  xarakterli  belgisi  bo’lib  xodisani  tushintirish  uning  ikki 

mikrofizik moxiyatini ochishdan iborat bo’ladi. 

 

Elektron nazariya dastlabki paytda fenomenologik nazariyada kiritilgan qator kattaliklarni 

fizik  ma’nosini  aniqlashtirishda  bebaxo  rol  o’ynaydi.  Shunga  ko’ra  elektrodinamikadan 

zamonaviy  qo’llanmalarda  va  ilmiy  adabiyotda  makro  va  mikroelektodinamikaning  o’ziga  xos 

sintezi amalga oshiriladi. 

 

XIX asrning oxiridagi elektrodinamikaning yutuqlari fiziklarni tobora uning mexanizmini 

mustaxkamlashga  ishontirib  bordi  va  dunyoning  elektromagnit  manzarasiga  o’tilganligini 

nishonladi. Olamning elektromagnit manzarasini rivojlanishi bilan, fizikaning asosiy qoidalarida 

to’ntarish tayorlandi va u Eynshteynning nisbiylik nazariyasi ko’rinishida yaratildi.