1-Ma’ruza: Konstruksion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi ahamiyati Reja

---

1-Ma’ruza: Konstruksion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi 
ahamiyati 
Reja 
1. Konstruksion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi ahamiyati. 
2. Materiallarga ishlov berib turli detal va zagotovkalar tayyorlash. 
3. 
Nometall 
materiallar 
va 
ulardan 
buyumlar 
ishlab 
chiqarish. 
4. 
Rezina 
materiallari 
va 
uning 
qo‘llanilish 
istiqbollari. 
Konstruksion materiallar texnologiyasining mashinasozlikdagi ahamiyati. 
Konstruksion materiallar — kuch qabul qiladigan, nagroʻzka tu-shadigan, 
konstruksiya detallari tayyorlanadigan, fizik, mexaniq va kimyoviy xossalari 
yaxshi boʻladigan materiallar. Metall, metallmas va kompozitsion, kuymabop 
xillari bor. Metall Konstruksion materiallar ichida poʻlat eng keng tarqalgan; 
boʻlardan tashqari choʻyan, alyuminiy qotishmalari, berilliy qotishmalari, 
volfram qotishmalari, magniy qotishmalari, titan qotishmalari, xrom 
qotishmalari va boshqa ham Konstruksion materiallarga taalluqli. Texnologik 
alomatlari boʻyicha, deformatsiyalab (prokatlab, presslab, shtamplab) 
olinadigan, quyib, payvandlab, pishirib, yelimlab tayyorlanadigan materiallarga; 
ishlatilish sharoitiga koʻra, normal, past va yuqori temperaturalarda 
ishlatiladigan (olovbardosh qotishmalar, olovbardosh beton) materiallarga; 
strukturasiga koʻra, ferritli, austenitli poʻlatlar; mustahkamlash turiga koʻra, 
toblanadigan, yaxshilanadigan, dispersli-mustahkamlanadigan (qiyin eriydigan 
dispers zarrali), eskirtiriladigan, mustahkamlik koʻrsatkichi boʻyicha 
(mustahkamligi yuqori poʻlat va choʻyanlar) turlarga boʻlinadi. Konstruksion 
materiallarning mexaniq xossalari (konstruksiyasi mustahkamligi, oʻtga 
chidamliligi, qovushoqligi, olovbardoshligi, korroziyaga chidamliligi va 
boshqalar) ularning sifat koʻrsatkichlarini belgilaydi. Metall Konstruksion 
materiallar ga termik ishlov berib, ularning plastikligi oshiriladi. Katta 
nagruzkada ishlaydigan detallar qayta eritilgan poʻlatlardan tayyorlanadi. 
Mashinasozlikda tirsakli val, tishli gʻildiraklar va 1200° gacha temperaturada 
ishlovchi detallar tayyorlashda choʻyan keng qoʻllaniladi. Nikelli va kobaltli 
krtishmalar 1000— 1100° gacha temperaturada mustahkamligini saqlaydi; ular 
aviatsiya 
va 
raketa dvigatellari 
tayyorlashda, 
alyuminiy 
qotishmalari 
(mustahkamligi 550—750 Mn/m2) samolyot, vertolyot, raketa korpuslarini 
tayyorlashda qoʻllaniladi. Titan krtishmalarining mustahkamligi 1600 Mn/m2 
dan ortiq boʻlib, kompressor, aviatsiya dvigatellari, tibbiyot asboblari yasashda 
ishlatiladi 
Loyixachilar kuymalarning konstruksiyasini loyixalashda kuyma materiali, 
shakli, geometrik anikligi va ulchamlari, sirt yuzapar tekisligi, puxtaligi va 
boshka talablarni belgilashda ularni ishlab chikarish usuli bilan boglik bulgan 
barcha texnologik masalalarni Xam xisobga olishlari kerak. Bu borada 

---

kuymalar shaklining sodda- lashtirilishi, zaruriyatsiz texnik talablar 
kuymaslikning a\amiyati katta, chunki kuyma shakli kanchalik murakkab 
bulmasa, modellar, ster- jenlar va k,olipga metallni kiritish tizimi modellari, 
shakli mu- rakkablashmaydi. Shuningdek, kdliplarni tayyorlash ancha 
osonlasha- di Ayniksa, bu borada kuymalar devorining t^yari chizikli bulishi, 
kalinliklarining keskin uzgarmasligi, bir yuzadan ikkinchi yuzaga utish 
joylarida utkir burchaklar bulmasligi juda muximdir. Kuyma- larda ortiklar, 
bikirlik, kobirgalar, chukurchapar va boshkdlar bulsa, Kolipdagi metallarning 
sovib kristallanishida ularning deyarli tekis sovishini ta’minlash lozim. 
Shuni xam qayd etish joizki, sifatli detallarni tayyorlashda kuymalarning 
mexanik ishlov uchun stanok moslamalariga urnatiladigan tayanch (baza) 
yuzasi, kolipning pastki kismida bulgani ma’qul. Koliplarni gilli kum 
materiallaridan tayyorlash uchun yogoch mo- dellaridan foydapanishda ularning 
deformatsiyalanishi xisobiga koliplar shakli vaulchamlarida paydo buladigan 
noaniklioar, metallning kolipda sovish paytida kirishuv kiymatlarida yul kuyila- 
digan xatolar kuymalar shakli va ulchamlariga putur yetkazadi Shu boisdan 
GOST, OST va texnik normalari xisobga olinadi. Masalan, kulrang chuyan 
kuymada 100 mm gacha ulchamga 1—2 mm, 2000 mm gacha Ulchamga 5-10 
mm, Uklararo ulchamlarning chetga chikishi 500 mm ga ±1%, 2000 mm gacha 
±0,6% 
bulishi 
mumkin. 
Kuymalar devorlarining bir yuzadan ikkinchi yuzaga utish radiu- siga kelsak, 
devorlar kalinliklari 1/3 dan 1/4 oraligida olinmogi (aluminiy kotishmalaridan 
olinuvchi kuymalarda 3 mm, magniy kotish- malarida esa 5 mm dan kichik 
bulmasligi) 
kerak. 
Ma’lumki, kuymalarda bir yoki bir necha turli ulchamli ochik yoki berk 
teshiklar, turli shaklli chukurchalar bulishi mumkin Kuymani olishda ularning 
shakli va ulchamlariga mos sterjendan foydalaniladi Bunda texnika-iktisodiy 
kursatkichlar xisobga olinadi. Masalan, pulat kuymalardagi teshiklar diametri 
8—10 mm, chuyan kuymalarda 6-8 mm dan, mis kuymalarda 5—7 mm dan 
ortik bulganda sterjen- lar yordamida, bundan kichikpari esa parmalab ochilishi 
tavsiya 
etiladi 
Agar yuqorida qayd etilgan asosiy talablarga amal kilinmasa, kuy- mada deyarli 
ichki zurikish kuchlanishlar xosil bulib, bu uning tob tashlashiga va ba’zan darz 
ketishiga olib keladi.