1-ma’ruza. Matn lingvistikasi fanining maqsadi, vazifasi, ob’ekti va predmeti ma’lumki, «Matn»

Frazeologik ma’nodoshlik. Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zi o‘ngida aniq va to‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning ma’nodoshligidan keng foydalaniladi. Toqati toq bo‘lmoq – sabr kosasi to‘lmoq, burni ko‘tarilmoq – dimog‘i shishmoq, yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil bermoq, ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq – oyoq tirab olmoq, og‘ziga tolqon solmoq – mum tishlamoq kabilar frazeologik ma’nodoshlikka misol bo‘ladi. Jumla tarkibida kelgan ma’nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror bir sifatni, xususiyatni detallashtirib, ikir-chikirigacha ko‘rsatib tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: U enggan, yutgan, oshig‘i olchi kelgan, deganini bo‘ldirgan kundosh emasmi?
Leksik-frazeologik ma’nodoshlik. «Lug‘aviy birlik sifatida frazeologizmlar so‘zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo‘la oladi». ¹⁵⁰ Masalan: Xursand – og‘zi qulog‘ida, g‘azablanmoq – jahli chiqmoq, beg‘am – dunyoni suv bossa to‘pig‘iga chiqmaydi kabilar leksik-frazeologik ma’nodoshlik hisoblanadi. Badiiy matnda ma’nodoshlikning bunday turidan holatni bo‘rttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi: Qurvon bibi so‘zga qancha epchil bo‘lsa, Razzoq so‘fi shu qadar kamgap, indamas, damini ichiga solgan, ziqna odam edi.


Shakldosh so‘zlar

Tilimizda tovush (yozuvda harfiy) tomoni bir xil bo‘lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda omonimiyaning uch ko‘rinishi mavjudligi ta’kidlanadi: Omoleksema, omograf va omofonlar. «Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan bo‘ladigan bir xillik ham hisobga olinadi»¹⁵¹ Masalan, qovoq-I (inson a’zosi) – qovoq-II (o‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy jihatdan bir xil bo‘lib talaffuzi har xil bo‘ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild), atlas-I (ipakdan tayyorlangan mato turi) – atlas-II (xarita). Omofonlar deb talaffuz jihatidan teng kelish hodisasiga aytiladi: bor(boshiga ko‘tarmoq-I (e’zozlamoq) – boshiga ko‘tarmoq-II (to‘palon qilmoq), qo‘l ko‘tarmoq-I (ovoz bermoq, ma’qullamoq) – qo‘l ko‘tarmoq-II (urmoq). Shakldosh so‘zlar asosida yuzaga keladigan ohangdoshlikdan badiiy asarda alohida uslubiy vosita sifatida foydalaniladi. Nasrda askiya va payrov orqali kulgi chiqarish maqsadida, she’riyatda esa tuyuq hosil qilishda ishlatiladi. Masalan:

Qo‘qonda Urfiy degan, Xo‘jandda Kamol Xo‘jandiy degan shoirlar bir-birlari bilan do‘st ekan. Kamol Xo‘jandiy Urfiyni mehmonga chaqiribdi. Supada suhbat qilib o‘tirganlarida Kamol Xo‘jandiyning kichkina kuchugi dasturxon yoniga kelib, hatto dasturxonga tegib ketsa ham, u indamas ekan. Urfiyning juda g‘ashi kelib, achchig‘i chiqipti va oxiri so‘rapti:- Bu maxsumchaga nima nom qo‘yganlar?
Kamol Xo‘jandiy: Urfiy nomlardan birini qo‘yganmiz-da.
Urfiy: Kamoliga etsin!¹⁵²
Tuyuq:
Bunim yo‘q, unim yo‘q,
Uyimda unim yo‘q.
Ishimda unum yo‘q,
Aytishga unim yo‘q. (Kamiy)