1-Ma’ruza mavzusi: Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanining mazmuni, predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot obyekti, metodlari

4. Davlat ta’lim standartlari Davlat ta’lim standarti O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritilgandan so‘ng yaratildi. DTS O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” normativ hujjatlari asosida yaratilgan edi. Lekin 2017-yil 6-aprel kuni 187-sonli qaror bilan yangi DTS qabul qilindi. Buning natijasida “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” normativ hujjatlari o‘z kuchini yo‘qotdi. Shu bilan birga bugungi kunda “Milliy o‘quv dasturi” amlda qo‘llanila boshlandi.
Standart o‘lchov, andoza, qolip, mezon ma’nosini beradi. DTS ta’limning mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi.
DTS ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarining sifatiga qo‘yiladigan minimal darajadagi talabni aniqlaydi.
DTS larni bajarish O‘zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir.


Boshlang'ich maktab o'qituvchisi bo'lish uchun qanday talablar kerak?

Ustoz bo'lish rahm-shafqat, bag'ishlanish, mashaqqatli mehnat va sabr-toqat talab etadi. Agar siz boshlang'ich maktabda dars berishni istasangiz, muvaffaqiyatga erishishingiz kerak bo'lgan bir necha asosiy o'qituvchi malakalari mavjud.
Ta'lim
Boshlang'ich sinfda o'qitish uchun o'qituvchilar birinchi navbatda ta'lim dasturiga qabul qilinishi va bakalavr darajasini to'ldirishlari kerak. Ushbu dastur davomida talabalar odatda turli mavzular bo'yicha bir necha turli kurslarga o'tishlari kerak.
Ushbu mavzularda ta'lim psixologiyasi, bolalar adabiyoti , maxsus matematik va metodlar kurslari va sinf maydonlarining tajribasi bo'lishi mumkin. Har bir ta'lim dasturi o'qituvchi barcha mavzularni o'rgatish uchun aniq darslarni talab qiladi.
Isoning shogirdi o'qituvchisi
Talabalarning o'qitilishi ta'lim dasturining muhim qismidir. Bu erda talabalar sinfda ma'lum soatlarda kirish orqali tajriba orttirishlari kerak. Bu esa, o'qituvchilarga dars rejalarini tayyorlash , sinfni boshqarish va sinfda dars berishning umumiy tajribasini o'rganish imkonini beradi.
Litsenziyalash va sertifikatlash
Talablar davlatdan farqli bo'lishiga qaramasdan, har bir davlat, shaxslar, o'qitishni istagan mavzuda umumiy ta'lim imtihonini va mazmunan muayyan imtihonni topshirishlarini talab qiladi. Ta'lim litsenziyasini olishni istagan nomzodlar bakalavr darajasiga ega bo'lishlari kerak, imtihon topshirishlari kerak va imtihonlarni topshirishlari kerak.
Barcha davlat maktablari o'qituvchilarni litsenziyalashni talab qiladi, biroq ba'zi xususiy maktablar faqat o'qitish uchun kollej unvoniga ega bo'lishlari kerak.
Fonni tekshirish
Bolalarning xavfsizligini ta'minlash uchun davlatlarning ko'pchiligi o'qituvchilarni barmoq izlarini olishni talab qiladi va ular o'qituvchi yollamasdan oldin jinoiy tekshiruvdan o'tadilar.
Har doim ta'lim
Insonlar Ta'lim sohasidagi fan yoki san'atning bakalavri olgach, ko'pi magistrlik darajasini olishadi. Bir nechta davlatlar o'qituvchilar o'zlarining malaka yoki professional litsenziya olish uchun magistrlik darajasini olishlarini talab qilishadi. Bu daraja sizni yuqori ish haqi miqdori bilan ta'minlaydi va sizni maktab maslahatchisi yoki ma'mur kabi ilg'or ta'lim roliga joylashtiradi.
Agar siz magistratura darajasini olishni istamasangiz, o'qituvchilar har yili davom etadigan ta'limni davom ettirishlari kerak. Bu davlat va maktab tumanlari bo'yicha o'zgarib turadi va seminarlar, maxsus o'quv mashg'ulotlari yoki qo'shimcha kollejlarni olib borishi mumkin.
Maxsus maktablar
Barcha davlat maktablari o'qituvchilarni litsenziyalashni talab qiladi, biroq ba'zi xususiy maktablar faqat o'qitish uchun kollej unvoniga ega bo'lishlari kerak. Odatda, o'qituvchilarga davlat standartlariga javob bera olmaydigan va maxsus maktabda o'qitish uchun o'qitish litsenziyasi mavjud. Ushbu so'zlar bilan,
xususiy maktab o'qituvchilari, odatda, davlat maktab o'qituvchilari sifatida ko'p pul bermaydilar.
Muhim ko'nikmalar / vazifalar
Boshlang'ich maktab o'qituvchilari quyidagi ko'nikmalarga ega bo'lishlari kerak:

• 
  Sabr qiling
  
• 
  Boshqa o'qituvchilar bilan hamkorlik qilish
  
• 
  Yangi tushunchalarni tushuntiring
  
• 
  Talabalarni o'rganishga jalb qilish
  

• 
  Sinfni boshqarish
  
• 
  Darslarni moslashtirish
  
• 
  Turli xil arboblar bilan ishlash
  
• 
  Rahbar bo'ling
  
• 
  Ota-onalar, o'qituvchilar va talabalar bilan muloqot qilish va muloqot qilish
  
• 
  Muammolarni hal qilish
  
• 
  Ijtimoiy munosabatlarni osonlashtirish
  
• 
  Rol model sifatida xizmat qiling
  
• 
  Faoliyatni nazorat qilish
  
• 
  Seminar va uchrashuvlarda qatnashing
  
• 
  Shaxsiy ehtiyojlar asosida o'qitishni topshiring
  

Ta’lim jarayoni o‘qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan o‘qituvchilik mahorati hech qachon bir yo'nalishda qotib qolmasligi kerak. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati jamiyatda fan olamida ro‘y berayotgan yangiliklar va hodisalar bilan doimo chambarchas bog‘langan holda shakllanib boradi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy - siyosiy o‘zgarishlar ta’limsohasida o‘qituvchi oldiga yuksak vazifalarni qo'ymoqda. Zamonaviy ta’lim o‘qituvchidan quyidagi vazifalarni e’tiborga olishni talab qiladi:
- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha eng so‘nggi bilimlardan xabardor bo‘lib borish, ta’limni pedagogik texnologiyalar hamda innovatsion texnologiyalardan foydalanib amaldagi o‘quv tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etishi;
- ta’limda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib o‘z mahoratini, bilimini va qobiliyatini namoyish etishi;
- o‘quvchilaming qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olgan holda, ular tomonidan bilimlarni puxta o'zlashtirilishiga sharoit yaratish;
- o'quvchilar tomonidan o‘rganilayotgan o‘quv fanlari ning o‘zaro aloqadorligini ta’minlash;
- ta’limni tarbiyaviy jarayon bilan o‘zaro aloqadorligi asosida shaxsni har tomonlama kamol topishini faollashtirish;
- o‘quv tarbiyaviy faoiiyatning barcha bosqichlarida ta'limning emotsionalligini ta’minlash;
- internet va axborot texnologiyalari asosida fanning eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lib borish;
- ta’limda o‘quvchilaming bilim, ko'nikma va malakalari, fikrlash va faoliyat turlarini boyitish maqsadida ular ruhiyatini doimiy o'rganib borish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchi erishishi lozim bo'lgan ko‘p jihatdan uning xususiyatlarini boshqara olishi bilan bog‘liq. Ijodiy kayfiyat o'qituvchi kasbida muhim ahamiyatga ega bo'lgan xususiyatlardan biridir. Ijodiy kayfiyat, o'qituvchi aql-idrokini namoyon etuvchi pedagogik mahoratning muhim qirrasi hisoblanadi. Ijodiv kavfivat -o'qituvchining ruhiy holatini bir maromda ushlab turuvchi, kasbiy jihatdan ijodkorligini ta ’minlovchi, kasbiy xususiyatlarining о ‘ziga xos jihatlarini ко 'rsatuvchi, о 'quvchilar jamoasiga tez kirishib ketishini ta ’minlovchi vositadir. O'qituvchi o'z ijodiy kayfiyatini vujudga keltirish uchun psixologik yo'nalishlaming xilma-xil usullarini bilishi kerak. Bu darsni fikran xayoldan o'tkazish va loyihalash, har bir o'quvchi qalbiga oson yo'l topa olish mahorati, muloqot madaniyati. O'qituvchi ijodiy kayfiyatini avvalo o'zi yaratadi, bu uning xarakter xususiyatidan, o'z kasbiga nisbatan munosabatidan paydo bo'ladi. Quyida tajribali ustoz o'qituvchilar sinovidan o'tgan, ijodiy kayfiyatni ta’lim jarayonida shakllantirishning ba’zi vositalarini havola etamiz:
•Yangi o'rganilayotgan o'quv mavzusidan o'z ijodiy kayfiyati uchun vositalar qidirish.
• Sin f o'quvchilari bilan bo'layotgan har bir muloqotdan ijodiy kayfiyat uchun motivlar topa olish.
•His-tuyg'u va kechinmalarini yaxshilikka, ijodiy kayfiyatga yo‘naltira olish.
•O'quvchilarning nojo'ya xatti-harakatlariga doimiy e’tibor bermaslik va qulay vaziyatda rasmiy, ta’sirchan tanbeh berish.
•Dars jarayonida aslo g'azablanmaslik, o'quvchilar kulgisini achchiq so'z bilan to'xtatmaslik, aksincha, to'g'ri qabul qila olish.
•Dars jarayonida muloyimlik, mehr-shafqatli bo'lish ulkan pedagogik yutuqlar kaliti ekanligini unutmaslik.
•Doim iy jiddiylik va asabiylashish, asab va yurak tizimini tez charchatishini unutmaslik.
Bolalar bilan bo’lajak muomala oldidan o'qituvchining ijodiy kayfiyatini hosil qilishida uning o'rganilishi lozim bo'lgan o'quv materialiga o'z hissiy munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini oldindan topishga intilishi muhim rol o'ynaydi: bular tegishli imo-ishoralar, yuz harakatlari, gapirish ohangidir. Muomalada ijodiy kayfiyatni vujudga keltirish va saqlashning muhim vazifasi o'qituvchining o'rganilayotgan yangi o'quv materialiga nisbatan o‘z hissiy munosabatini ifodalashda topgan tashqi shakllarni mustahkamlashdir, u o'qituvchi tomonidan quyidagi уo’llar orqali amalga oshiriladi: darsning borishini, tadbimi fikran yodga tushirish; ko‘zgu oldida takrorlash; namuna sifatida san’at (adabiyot, kino, rang tasvir) asarlaridagi vaziyatlardan foydalanish.
Ta’lim jarayonida ijodiy kayfiyatni boshqarish - о‘qituvchi mehnatming eng muhim kasbiy jihatdan talabi bo'lib, u O‘qituvchining sinfda, o‘quvchilar bilan muomalada erkin bo'lishini, xulq-atvorining samarali bo'lishini ta’minlaydi. Pedagogik ijodkorlikning asosiy bosqichlariga nisbatan o‘qituvchining ijodiy kayfiyatiga muomala ta’sirining quyidagi jihatlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
1) O‘qituvchi sinf jamoasi bilan bo'ladigan dastlabki muomalani oldindan payqashi, uning ijodiy kayfiyatini saqlovchi omil ekanligi.
2) Sinf jamoasi bilan dastlabki aloqa bevosita muomala paytida sodir bo'lishi, o'qituvchi ijodiy kayfiyatini rag'batlantiruvchi omil sifatida.
3) O'qituvchining sinf jamoasi bilan muloqoti tizimi, pedagogik faoliyat jarayonida o'qituvchining ijodiy kayfiyatini rivojlantirishni qo'llab-quvvatlaydi va rag‘batlantiradi.
4) O'quvchilar bilan muomaladan qanoat hosil qilish, keyingi pedagogik faoliyatda o'qituvchining ijodiy kayfiyatini rag'batlantiruvchi omil ekanligi. Pedagogik ijodkorlik va muomala jarayonida vujudga keladigan har qanday zo'riqishni, shuningdek, boshqa noxush holatlami yengish uchun o'qituvchi o'z-o'zini tarbiyalash yuzasidan doimiy faoliyat olib borishi zarur. O'z-o'ziga ta’sir qilishning bir qator usullari mavjud bo'lib, ulardan eng muhimlari quyidagilardir: О‘z-o 'zini ishontirish, о 'z-o‘ziga buyruq berish, о‘z-o‘zini majbur qilish, о‘z-o‘ziga majburiyat yuklash, о 'zo'zini ra’batlantirish, о‘z-o‘zini jazolash, o'z-o'zini mashq qildirish, o'z-o'ziga ta ’sir qilish. O'qituvchining o'z-o‘ziga ta’sir qilishi (refleksiya) va uning samarali jihatlari alohida mavzu asosida o'rganiladi.
Ta’lim jarayonining ajralmas komponenti tashxis hisoblanib, uning yordamida qo‘yilgan maqsadlarga erishilganlik aniqlanadi. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish imkoniyati mavjud emas. Tashxis — bu didaktik jarayon natijalarini aniq belgilash.
«Tashxis» tushunchasi o‘quvchilar «bilim, ko‘nikma, malakalarni tek­shirish» tushunchasiga qaraganda keng va chuqur ma’noga ega. Bilim, ko‘nikma, malakalarni tekshirish natijaning o‘zigagina tegishli, uning sabablariga izoh bermaydi. Tashxislash natijalarni didaktik jarayon dinamikasidan, tendensiyalarini hisobga olgan holda ko‘rib chiqadi.
Nazorat, tekshirish, baholash tashxisning asosiy komponentlari hisoblanadi. Tashxis orqali statistik ma’lumotlar to‘planib, tahlil qilinib, didaktik jarayon rivojlanish dinamikasi va tendensiyalari aniqlanadi.
Tashxisning asosiy komponenti nazorat hisoblanadi. Nazorat -bu bilim, ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish jarayonini kuzatish. Nazoratning asosiy qismi tekshirish hisoblanadi. Tekshirish - bu o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma, malakalarni baholash uchun bajariladigan harakatlar va operatsiyalar tizimi.
Mohiyatiga ko‘ra nazorat o‘quvchilarni o‘quv faoliyati natijalari to‘g’risidagi ma’lumotlarni olish, ya’ni ta’limda teskari aloqani o‘rnatililishini ta’minlaydi. O‘qituvchi o‘quvchini bilimlarni qay miqdorda yoki qay darajada o‘zlashtirganligi haqidagi ma’lumotga ega bo‘ladi. SHu bilan birga o‘qituvchi o‘quvchining mustaqil o‘quv faoliyati xarakterini bilib oladi.
Nazorat davomida o‘quvchi o‘zining o‘quv faoliyati to‘g’risidagi ma’lumotga ega bo‘ladi. Nazorat o‘quvchiga bilimlarni o‘zlashtirish orqali nimaga erishganini tushunishiga hamda o‘z kamchiliklarini anglashiga yordam beradi.
Ta’lim jarayonining muhim bosqichlaridan biri o‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat, hisobga olish va baholashdir. Uning maqsadi: O‘quv materialini egallab olish sifatini; shakllantirilgan ko‘nikma va malakalarining o‘quv-predmetining maqsad va vazifalariga qanchalik mos kelishi darajasi aniqlashdir. Bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat etish jarayonida o‘quvchilarning o‘quv mehnatiga javobgarlik munosabati tarkib topadi, ta’lim usullarini samaraliligi belgilanadi.
Oliy o‘quv yurtlarida nazoratining bir qancha turlari: Tanlov (kirish, testi, olimpiada, tanlovlar) o‘quv (nazorat ishlari, bitiruv malakaviy ishlar, testlar). O‘quv yurtlari esa, dastlabki, joriy, tematik, davriy va yakuniy bo‘lishi mumkin.
Nazoratning har bir turi o‘ziga xos funksiya, mazmunga ega.

1. 
   Bilim, ko‘nikma, malakalarini hisob-kitob qilish funksiyasi - talabalar tomonidan bilimlarni hajmini aniqlash emas, shu bilan birga bilish usullarini, empirik va nazariy fikrlash, muammolarni hal qilish usullarini egallab olish darajasini ham aniqlaydi.
   
2. 
   Nazoratning o‘rgatuvchanlik funksiyasi - talabalar javoblarni tahlil etish orqali ularda o‘quv materialini egallab olish, muammoni hal etishning yangi usullarini ham o‘rgatadi.
   
3. 
   Tarbiyalovchilik funksiyasi - egallab olingan bilim, ko‘nikma va malakalar hajmini aniqlash orqali talabalarda faollik va mustaqilligi darajalarini belgilaydi va uni rivojlantirish kelajagi rejalarini aniqlash imkonini beradi.
   
4. 
   Teskari aloqa o‘rnatish funksiyasi - o‘qituvchi nazorat vaqtida o‘z fanini o‘qitishning kelgusidagi yanada takomillashtirish uchun imkoniyatga ega bo‘ladi.
   

Ma’lumki, teskari aloqa bilish faoliyatning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, talaba o‘z-o‘zini nazorat qilish natijasida amalga oshiriladi. SHuning uchun talabaga bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘zi nazorat qilish usullari bilan qurollantirish lozim. Nazoratning test, xilma-xil vaziyat, topshiriqlar tizimi bilan qurollantirish talab etiladi.
Bilimlarni tekshirish va baholash — ta’lim jarayonini ajralmas qismidir. U darslarda o‘quvchilarni o‘quv faoliyatini og’zaki yoki yozma nazorat qilish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Tekshirish va baholash yordamida o‘quvchilarni bilimlarni qay darajada o‘zlashtirganliklari o‘quvchilarni yutuq va kamchiliklari, o‘qituvchi faoliyati samaradorligi aniqlanadi.
Darsdagi intizom o‘quvchilarni ta’limga munosabati, o‘quvchilarni mustaqilligi, tashabbuskorligi, mehnatsevarligi ko‘p jihatdan bilimlarni tekshirish va baholashga bog’liq.
Bilimlarni tekshirish va baholash quyidagi vazifalarni bajaradi:
Nazorat qiluvchi (har bir bosqichda bilim, ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish keyingi bosqichga tayyorgarlikni ifodalaydi).
Ta’limiy (o‘quvchi o‘rtog’ini javobini tinglaganda ham uning bilish qobiliyati rivojlanadi).
Tarbiyaviy (o‘quvchilar mehnat qilishga, mustaqil ishlashga o‘rganadilar).
Tuzatuvchilik (o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tuzatish uchun imkoniyatga ega bo‘linadi).
Axborot beruvchi (ota-ona bolasining yutuq va kamchiliklaridan xabardor bo‘ladi).
Ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida o‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash tizimli va doimiy ravishda amalga oshirilishi lozim.
Bilimlarni tekshirish va baholashni obektivligiga ta’sir etuvchi omillar.
Bilimlarni tekshirish jarayonida ta’lim natijasida erishiladigan maqsadni bir xil, umumiy tushunilmaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchilar tomonidan keng, har xilda shakllanadi:
Fan asoslaridan puxta bilim berish.
Mantiqiy tafakkurni shakllantirish.
O‘quvchilarni bilish faolligini shakllantirish.
Nazorat obektlarining har xilligi bahoni asoslanishiga ta’sir etuvchi omil hisoblanadi. Ayrim o‘qituvchilar uchun baho obekti bu o‘quvchi o‘zlashtirgan o‘quv materiali, boshqalar uchun esa, bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyati hisoblanadi.
O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish va tashxislash tamoyillari quyidagilardir:

• 
  xolislik (obektivlik);
  
• 
  tashxis testlari (topshiriqlari, savollari)ga asoslanish;
  
• 
  tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi;
  
• 
  pedagogning barcha o‘quvchilarga do‘stona munosabatini, bilim, ko‘nikma, malakalarini baholashdan aniq maqsadning ko‘zlanishi;
  
• 
  tizimlilik (mazkur tamoyil ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida bilimlarning o‘zlashtirilishi, ularni boshlang’ich idrok etishdan to amalda qo‘llashgacha bo‘lgan davrlar o‘rtasidagi o‘zaro bog’liqlik mavjudligini anglatadi);
  
• 
  oshkoralik (barcha o‘quvchilarni aynan bir xil mezonlar bo‘yicha ochiq sinovdan o‘tkazilishini anglatadi; tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o‘quvchining reytingi oshkoralik xarakteriga ega; oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni ham talab etadi).
  

Bilimlarni tekshirish va baholash ta’lim jarayonini ajralmas qismidir. U darslarda o‘quvchilarni o‘quv faoliyatini og‘zaki yoki yozma nazorat qilish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Tekshirish va baholash yordamida o‘quvchilarni bilimlarni qay darajada o‘zlashtirganliklari o‘quvchilarni yutuq va kamchiliklari, o‘qituvchi faoliyati samaradorligi aniqlanadi.
Darsdagi intizom o‘quvchilarni ta’limga munosabati, o‘quvchilarni mustaqilligi, tashabbuskorligi, mehnatsevarligi ko‘p jihatdan bilimlarni tekshirish va baholashga bog‘liq.
Bilimlarni tekshirish va baholash quyidagi vazifalarni bajaradi:

1. 
   Nazorat qiluvchi.
   
2. 
   Ta’limiy.
   
3. 
   Tarbiyaviy.
   
4. 
   Tuzatuvchilik.
   
5. 
   Axborot beruvchi.
   

Ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida o‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash tizimli va doimiy ravishda amalga oshirilishi lozim.
Bilimlarni tekshirish va baholashni ob’ektivligiga ta’sir etuvchi omillar.
Bilimlarni tekshirish jarayonida ta’lim natijasida erishiladigan maqsadni bir xil, umumiy tushunilmaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchilar tomonidan keng, har xilda shaqllanadi:

1. 
   Fan asoslaridan puhta bilim berish.
   
2. 
   Mantiqiy tafakkurni shaqllantirish.
   
3. 
   O‘quvchilarni bilish faollini shaqllantirish.
   

Nazorat ob’ektlarini har xilligini ham bahoni asoslanishiga ta’sir etuvchi omil hisoblanadi. Ayrim o‘qituvchilar uchun baho ob’ekti bu o‘quvchi o‘zlashtirgan o‘quv materiali, boshqalar uchun esa, bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyati hisoblanadi.