1-Ma’ruza mavzusi: Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanining mazmuni, predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot obyekti, metodlari

3.Ta’lim prinsiplari va qoidalari
Hozirga qadar ta’lim prinsiplari tizimining ilmiy asoslari mukammal ishlab chiqilmagan. Ta’lim jarayonini rivojlantirish prinsiplari boshqa didaktik kategoriyalar kabi pedagogika fanining zamonaviy taraqqiyot darajasi va yosh avlodni tarbiyalash sifati talablari asosida aniqlashtirilishiga muhtojlikni sezmoqda. Pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ta’lim prinsiplari ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, pedagogika fanining rivojlanishi bilan o‘zgarib turadi: yarim didaktik prinsiplar yo‘qoladi, o‘rniga yangi didaktik prinsiplar kirib
keladi. Biroq har bir ta’lim prinsipi u yoki bu didakt olim tomonidan prinsiplar tasnifiga kiritilgan. Masalan, YA.L.Kashanskiy tomonidan tabiiylilik, moslik, ko‘rgazmalilik, ta’limda ketma-ketlilik, K.V.Elnitskiy (1894) tomonidan ta’limda onglilik, N. Skvortsova (1916) tomonidan tarbiyada yakka holda ta’lim prinsipi, faollilik, I.A.Lashkareva tomonidan tarbiyada predmetlararo aloqadorlik, S.M.Mixaylov (1950) tomonidan tarbiyada tarixiylik, M.I. Maxmutov (1960) tomonidan tarbiyada muammoli prinsiplar, V. Okon (1985) tomonidan tarbiyada samaradorlilik, YU.K.Babanskiy (1982) tomonidan tarbiyani maqbullashtirish, S.M. Rives (1939) tomonidan faollik, moslik, E.N. Medinskiy (1935) tomonidan tizimlilik, o‘qituvchining etakchilik faoliyati, Z. Mirtursunov (1960) tomonidan ta’lim va tarbiya birligi, I.T. Ogorodnikov (1950) tomonidan ilmiylik, M.A.Danilov (1960) tomonidan g’oyaviylik, tarixiylik, S.M. Mixaylov (1950) tomonidan tarbiyani go‘zallashtirish prinsipi didaktikaga olib kiritilgan. Didaktik prinsiplar mohiyati va uning tasnifi masalasi dastlab klassik didakshunos buyuk chex pedagogi YA.A. Komenskiy (XVII) tomonidan asoslab berildi. YA.A.Komenskiyning didaktik ta’limotida didaktik prinsiplar tizimiga quyidagi prinsiplar kiritilgan:
Ta’limda tabiiy moslik prinsipi.
Ta’limda puxta ta’lim prinsipi.
Ta’limda ketma-ketlik prinsipi.
O‘qitishda ko‘rgazmalilik prinsipi.
O‘qitishda taqlid qilish prinsipi.
XIX asr oxirlarida, XX asr boshlarida Rossiya olimlaridan K.V.Elnitskiy ta’lim prinsiplari tizimini quyidagi ko‘rinishda ifodalaydi: ta’limda asosiylik prinsipi, o‘qitishda ketma-ketlik, ko‘rsatmalilik, nazariyaning amaliyot bilan birligi, puxta o‘zlashtirish, onglilik, mustaqillilik, o‘rganilayotgan obektni boshqa
obekt bilan aloqasini o‘rnatish prinsipi. 1916-yilga kelib N. Skvortsova ta’limda ketma-ketlik, ko‘rsatmalilik, onglilik, tarbiyani yakka holda o‘tkazish prinsipini taklif qildi. XX asrning 20-yillarida rus pedagog - nazariyotchilari SH.I. Gonelin, A.P.Pinkevichlar didaktik prinsiplar ahamiyati va ularning turlari, didaktik prinsiplar tizimi borasida o‘z fikrlarini bildirganlar. A.P.Pinkevich tomonidan yaratilgan tizimda quyidagi prinsiplar o‘rin olgan:
Ta’limning hayot bilan bog‘liqligi prinsipi.
O‘quv jarayonining ijodiy xarakterda bo‘lishi prinsipi.
Tarbiyada mustaqillilik prinsipi.
30-yillarda pedagogika fani nazariyasi va amaliyotchilari oldida
o‘quvchilarning fan asoslari bo‘yicha puxta bilimlar egallashini ta’minlash vazifasi turadi. Bu vazifalarni bajarish maktabdagi ta’lim jarayoniga qo‘yilgan talablarga bog‘liqligi mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan. Mutaxassislar o‘quvchilarni puxta fan asoslari bilan qurollantirish zaruratidan kelib chiqqan holda ta’lim prinsiplari tizimini ishlab chiqa boshladilar. Jumladan, E.N. Medinskiy quyidagi ta’lim prinsiplari zarurligini qayd etdi:
Ta’limda tizimlilik prinsipi.
Ta’limda onglilik prinsipi.
Nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqlik prinsipi.
Ta’limning tarbiyalovchi prinsipi.
O‘qituvchining etakchi faoliyati. Ta’limda politexnik prinsip.
V.E. Gmurman o‘qitishning asosiy prinsiplari tarkibiga ta’limning
tarbiyalovchi prinsipi, ta’limda faollik va onglilik prinsipi, ta’limda ko‘rsatmalilik prinsipi, ta’limda asosiylik hamda tizimlilik prinsiplarini kiritadi. 30-yillar oxirlarida S.N. Rives tomonidan ta’lim jarayoniga quyidagi asosiy didaktik prinsiplar taklif etilgan tizimlilik, ko‘rsatmalilik, moslik, onglilik, faollik, puxtalik.
YUqoridagi ta’lim prinsiplari tizimi o‘quvchilarda fan asoslari to‘g‘risidagi bilimlar tizimini puxta o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan.
Ma’lumki, ta’lim prinsiplarida ta’lim jarayonining qonuniyatlari ifodalanadi, ya’ni ta’lim jarayoni qonuniyatlaridan ta’lim prinsiplari, ta’lim jarayoni prinsiplaridan ta’lim qoidalari kelib chiqadi. 1940-yillar oxiriga kelib ta’lim prinsiplari mohiyati, ularning ahamiyati va prinsiplar tizimi masalalari mutaxassislar diqqat-e’tiborida bo‘ldi.