1-ma’ruza: texnik ijodkorlik va dizayn fanining mohiyati va vazifalari

Ixtirochilarning shaxsiy psixologik xislatlari. Ixtirochilarda quyidagi shaxsiy xislatlar shakllangan bo’lishi lozim:
- ijtimoiy xislatlar turkumi - dunyoqarashi, ma’naviy, mehnat va estetik fazilatlar;
- tajriba xislatlar turkumi - anglanganligi, ilmiyligi, mahorativahajmi;
- aqliy xislatlar turkumi - tasavvur bir butunligi, diqqati jamlanganligi, fikrlash kengligi, mustaqil va tanqidiy fikrlashi, xotirasi mustahkamligi;
- irsiy xislatlar turkumi - topqirlik, zehnlilik, ziyraklik, ixtirochilik, ishchanlik, hozirjavoblik, mantiqiylik, sog’lom fikrlilik.
Oliy o’quv yurti talabalarida ixtirochilikni shakllantirish. Ixtirochilar tarixiga nazar tashlar ekanmiz fan–texnika taraqqiyoti hozirgi darajaga erishguncha turli el–elatlarda behisob olimlar zahmat chekishganligi va butun hayotlarini ilmga baxshida etganliklarining guvohi bo’lamiz.
Ma’lumki, hech bir tuzumda alohida ixtirochi degan kasb yoki mutaxassislik mavjud bo’lmagan, aksincha ixtirochilik hyech kimning xizmat vazifasiga kirmasligi, avvalo u ichki tug’yon, chaqiriq (da’vat), burch ekanligining guvohi bo’lamiz.
Ixtirochilar tabiat va jamiyatda sodir bo’ladigan tasodif, nuqson va kamchiliklarni tezda ilg’ab oladigan, uni bartaraf etishga o’zini bag’ishlagan sinchkov, tinib tinchimas, jonkuyar kishilardir.
Ixtirochi bo’lishning birinchi sharti atrof-muhitimizda mavjud nuqson va kamchiliklarga sinchkovlik bilan nazar tashlash va nega shunday? Nima qilish kerak? – degan savollarga javob izlashdir. Hayotimizda, atrof-muhitdagi muammolarga loqayd kishilar hyech qachon ixtirochi bo’la olmaydi.
Quyidagi holatni bunga misol qilib keltirish mumkin.
Respublikamizda paxta terish mashinasiga 1936 yilda asos solingan deb hisoblansa, hozirgacha uning shpindellarini yuvish jarayoni takomillashtirilmaganligi sababli har yili necha millionlab ortiqcha harajat mehnat sarflanayotganini ko’rish mumkin. Taxminiy hisob kitoblarga qaraganda shu ishni to’liq mexanizasiyalashtirib, kabinadan tushmasdan yuvadigan qilinsa, mexanik haydovchining mashinani bir marta yuvish uchun o’rindiqdan olti marta tushib chiqishi, og’ir qo’l mehnati va ortiqcha vaqt sarflashiga mutlaqo chek qo’yiladigan birgina o’sha samarasiz ketgan vaqtda sarflangan yonilg’ining o’zidan bir mavsumda respublikamiz bo’yicha millionlab mablag’ tejaladi.
Ixtirochi bo’lishning ikkinchi sharti mazkur kuzatilgan kamchiliklarning sababini aniqlash va bartaraf qilish bilan bog’liq, kishida chuqur bilim, fikr ustunligi, yuqori malaka va ko’plab boshqa sifatlarning bo’lishi zarurligidir.
Xo’sh, bizda respublikamiz jamoasi miqyosida ana shunday sifatlar yetarlimi? Yo’q albatta! Nega shunday? Nega shundayligining bosh sababi maktabdan tortib oliy ilm maskanlarigacha ixtirochilik faoliyatini o’rgatish tizimining qoniqarsiz ahvolda ekanligidadir. O’quvchi va talabalarning aksariyat qismi ixtiro haqidagi to’g’ri tushunchaga ega emaslar, ixtironi rasmiylashtirish va uni qanday manzilga jo’natish to’g’risidagi savolga bo’lsa oliy ma’lumotli mutaxassislarning ham ko’pchiligi javob bera olmaydi. Shuningdek talaba va o’quvchilar ixtironing davlatimiz ravnaqi va fan–texnika riaojida tutgan o’rni haqida yetarli tushunchaga ega emaslar.
Davrning xolisona tahlili ham rivojlangan xorijiy mamlakatlarning o’z mavqyeiga faqatgina ilm–fan nufuzi, ixtiro va kashfiyotlar ahamiyatini yuksaltirish yo’li bilan erishganligini ko’rsatadi. Buni hozirgi dunyoda eng nufuzli Nobel mukofotining 186 tadan ko’prog’i AQShga, 87 tasi Angliyaga, 67 tasi Olmoniyaga, 43 tasi Fransiyaga to’g’ri kelayotganligi bilan izohlash mumkin. Insoniyat tarixida eng ko’p 1098 ta ixtiro qilgan Edison ham Amerika fuqarosi.
Mazkur mamlakatlarda ixtirochilik bilimlari ma’lum dasturda va hajmda asosiy fanlar qatori maktablardan boshlab o’qitiladi. Hozirgi bizning yoshlarimizning va umuman fuqarolarimizning ixtirochilik sirlaridan bexabarligi sababini ham bunday tizimning bizda yo’lga qo’yilmaganligi bilan izohlanadi. Mustaqil davlatimiz ta’lim tizimida tub o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi davrda o’quv yurtlarida ixtirochilik bilimlarini shakllantirish maqsadida maxsus dasturlar ishlab chiqilib, shu asosda mashg’ulotlarning tashkil etilishi, bu ishga malakali o’qituvchilarni yetkazib berish maqsadida oliy o’quv yurtlarida sohani chuqurroq o’rganadigan bo’limlar ochish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu boradagi vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirilishi respublikamizning zamonaviy texnologiyalarga bo’lgan ehtiyojini qondirish bilan birga, uni xorijiy davlatlarga sotish imkoniyatini ham yaratgan bo’lar edi.
Ixtirochi bo’lishning uchinchi sharti tegishli axborotlarning yetarli bo’lishidir. Tarixda allaqachon amalga oshirilgan ixtirolardan bexabar bo’lgan insonlarning zahmat chekib, yana o’sha narsani ixtiro qilganliklarini ko’plab uchratish mumkin. Masalan, mashhur Amerika yozuvchisi Edgar Po «Havo sharidan fantastik maktublar» fantastik asarida okeandan telegraf simini o’tkazish g’oyasini 2848 yilga keyinga suradi, ammo shu asar yozilishidan yetti yil oldin Yevropada dastlabki suv osti kabeli bor edi. Ming yillik kelajakni qurishga uringan Edgar Po aksincha yetti yil orqada qolib ketdi.
Biron sohada ixtiro qilishdan oldin ixtirochi takrorlash bo’lmasligi uchun, avvalo olg’a surayotgan g’oyasiga taaluqli jahondagi barcha ishlarni tahlil qilib chiqishi lozim bo’ladi. Chunki, g’oya ixtiro sifatida e’tirof etilishi uchun uning jahon miqyosidagi yangi yechimga ega bo’lishi talab etiladi.
Ixtirochilik ijodkorligini rivojlantirishning shartlari asosida bo’lajak mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasini yanada oshirishga erishish uchun biz quyidagi tadbirlarni amalga oshirishni taklif etamiz:
1. Umumiy o’rta maktablarida texnologik ta’lim mazmunida, o’rta maxsus va oliy ta’limda patentshunoslik va ixtirochilikka oid maxsus o’quv dasturlari asosida ixtirochilikka oid bilim va ko’nikmalarni yanada rivojlantirishga erishish.
2. Viloyatlarda ixtirochilik uylari va ularning qoshida patent fondlari tashkil qilinishi lozim.
3. Respublikamizda ixtirochilik g’oyalarini targ’ib qilish va ommalashtirishga xizmat qiluvchi maxsus gazeta va jurnallar ishini yo’lga qo’yish, chop etilayotgan nashrlar mazmunida sohaga oid bilimlar berib borish.
4. Ma’lum sanani «Ixtirochilar kuni» sifatida belgilash. Ushbu sanada ixtirochilik, soha olimlari hamda novator ishchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish, boshqa ommaviy tadbirlar tashkillashtirish, yangi g’oya va texnik yechimlar mualliflarini rag’batlantirishni tashkil etish kerak.
Ta’kidlanganidek, barcha rivojlangan davlatlar o’z taraqqiyoti pog’onalariga erishish uchun avvalo yangi texnologiyalar, ilg’or g’oyalarni ishlab chiqarishga, amaliyotga tadbiq etish maqsadida ta’lim sohasiga o’z e’tiborlarini qaratganlar. Biz ham o’z davlatimizning buyuk kelajagini yaratishda ushbu davlatlar tajribasidan ijodiy foydalanishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi.
Jumladan, respublikamizda yangi axborot texnologiyalarini joriy etilishi, INTERNET tarmog’ining rivojlanib borishi yoshlarimizning butun jahon miqyosida to’plangan axborotlar jamg’armasidan keng foydalanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. Yuqori saviyadagi texnik-texnologik bilimlarni egallagan, barcha zaruriy axborot tezkor topish va qayta ishlash imkoniga ega bo’lgan yosh mutaxassilarimiz orasida olamshumul ixtirolarni amalga oshiruvchi ko’plab olimlar yetishib chiqishi uchun yetarli asoslar mavjud.