1-маърўза: Кириш

9.4. Qarshiliklarni o‟lchashning kompensatsion usuli 
 
Aniq o‟lchashlarda va past haroratlarni o‟lchashda o‟lchashning kompensatsion 
usuli qo‟llaniladi. Bu usulning moxiyati o‟lchanayotgan rezistorda va u bilan ketma-
ket ulangan namuna rezistorida kuchlanish tushuvini taqqoslashdan iborat. 9.5-
rasmda qarshilikni o‟lchashning kompensatsion usulining sxemasi keltirilgan. 
Rezistordagi kuchlanish tushuvi, odatda, potensiometr orqali o‟lchanadi. 
O‟lchanayotgan rezistor R
у
namuna rezistor R
н
(9.5-rasm) bilan ketma-ket 
ulangan. Namuna rezistor sifatida qarshilik magazinlari yoki qarshilikning namuna 
g‟altaklaridan foydalaniladi. Zanjirdagi o‟lchash toki o‟zgaruvchan rezistor 
yordamida o‟rnatiladi. Tok miqdori qarshilik termometrlarining o‟zidan qizishi 
termometr haroratini yo‟l quyiladigan qiymatidan oshirib yubormaydigan qilib 
tanlanadi:
н
н
R
U
I
/

(9.11) 
bunda U
и
– namuna rezistorda kuchlanish tushuvi, mV; R
и
– namuna rezistor qarshiligi, Om. 
Ikkinchi tomondan,
у
у
R
U
I
/

(9.12) 
bunda U
у
– o‟lchanayotgan rezistorda kuchlanish tushuvi, mV; R
у
– o‟lchanayotgan 
rezistorning noma„lum qarshiligi, Om. 
O‟lchanayotgan rezistor qarshiligini topamiz: 
н
у
н
у
U
U
R
R
/


(9.13) 
Ko‟rilgan variantda kompensatsion usul mexanik o‟lchashlar uchun noqulay, 
chunki rezistor qarshiligini topish uchun navbat bilan o‟lchanayotgan namunali 
rezistordagi kuchlanish tushuvini o‟lchash lozim va sungra rezistorning qarshiligini 
hisoblash kerak. 
Termometrning kichik qarshiliklarini texnik o‟lchash uchun avtomatik 
kompensatsion asboblar ishlab chiqilgan, ular kompensatsion o‟lchash usulining 
ijobiy xossalariga ega. Termometrni ulashning turt simli sxemasi simlar 
qarshiligining o‟lchash natijalariga ta„sirini butunlay bartaraf etish imkonini berdi.
Kichik haroratlarni o‟lchash uchun o‟zgaruvchan tok kompensatsion asbobning 
prinsipial sxemasi 9.6-rasmda keltirilgan. Qarshilik termometri R
t
ta„minlash 
manbaidan o‟zgaruvchan I tok bilan ta„minlanadi. Asbobning o‟lchash sxemasi Т
р
tok transformatoridan shunday ta„minlanadiki, o‟lchash toki 
I
у
= КI
bo‟ladi. Agar 
termometrda kuchlanish U
ав
kuchlanish bilan kompensatsiya qilinmagan bo‟lsa, unda 
kuchaytirgich kirishiga signal beriladi. Bu signal reversiv dvigatelni va reoxord 

---

60 
sirpangichi R
р
ni kuchlanish U
ab
tushuvini (R
t
da) muvozanatlashtirmaguncha harakat 
qilishga majbur qiladi. Bu holda quyidagicha tenglik bajariladi:
ав
у
ав
t
R
I
U
IR


(9.14) 
yoki


пр
н
t
mR
R
KI
IR


, (9.15) 
bunda
ш
р
ш
р
пр
R
R
R
R
R





пр
н
t
mR
R
K
R


(9.16) 
н
R
rezistor asbob shkalasining sanoq boshini belgilashga xizmat qiladi, R
ш
esa 
o‟lchash diapazonini o‟rnatadi. Transformatsiya koeffitsienti K ni amalda o‟zgarmas 
deb qarab, asbob ko‟rsatishlari ta„minot kuchlanishi tebranishiga va termometrni 
ulash simlari qarshiligining o‟zgarishiga bog‟liq emas deb hisoblash mumkin.