1-Mavzu. Қадимий топилмаларни таркиби ва технологияси Қадимги материалларнинг таркиби ва технологияси

Қадимги технологияларни экспериментал моделлаштириш
Модданинг ва тузилишнинг таҳлили қадимги материалларнинг таркиби ва технологияси билан танишиш ва маданий ва тарихий табиатнинг турли саволларига жавоб беришга имкон беради. Бироқ, бу ерда биз бошқа усуллар билан комбинатсияланган ёндашувга муҳтожмиз. Кўплаб ишлаб чиқариш жараёнларини тушунишнинг энг катта тўлиқлигига қадимги технологияларни физик моделлаштириш усуллари ва воситалари орқали еришилади. Археологияда бу ёъналиш ҳозирги кунда "экспериментал археология" номи остида кенг тарқалган. Қадимги ёдгорликларни қазиб чиқарадиган археологик экспедитсиялар билан бир қаторда, сўнгги йилларда СССР, Полша, Австрия, Дания, Англия, АҚШ ва бошқа мамлакатлар университетлари ва илмий муассасаларида мутлақо ғайриоддий археологик экспедитсиялар ташкил этилди. Уларнинг асосий мақсади қадимги жамоаларнинг турмуш тарзи ва технологик даражасини қайта қуришнинг турли муаммоларини эмпирик тарзда аниқлаш. Талабалар ва аспирантлар, профессорлар ва олимлар тош болта ясашади, улар билан тиргаклар ва ходалар ясашади, чорва моллари учун турар жой ва бошпаналар қуришади, қазиш ишлари давомида ўрганилган турар жойлар ва бошқа иншоотлар. Улар бундай турар-жойларда яшаб, қадимги даврда мавжуд бўлган асбоб ва воситалардан фойдаланадилар, кулолларни ҳайкалтарош қиладилар ва куйдирадилар, металларни еритадилар, экин майдонларини ўстирадилар, чорва молларини кўпайтирадилар ва буларнинг барчаси батафсил баён қилинади, таҳлил қилинади ва умумлаштирилади. Натижалар қизиқарли ва баъзида кутилмаган. С. А. Семенов ва унинг шогирдларининг фаолияти ибтидоий жамоаларда меҳнат унумдорлиги даражаси тўғрисидаги тажриба фаразларини қатъий назоратга олишга имкон берди. Меҳнат унумдорлиги тарихнинг барча даврларида тараққиётнинг асосий ўлчовларидан биридир. Тош давридаги меҳнат унумдорлиги ҳақидаги олимларнинг ғоялари жуда спекулятив эди. Қадимги дарсликларда, ҳиндулар тош болтани шунчалик узоқ вақт давомида сайқаллашган, баъзида бу умр кўрмаган деган иборани топишингиз мумкин. С. А. Семенов кўрсатдики, тошнинг қаттиқлигига қараб, бу оператсия 3 дан 25 соатгача бўлган. Маълум бўлишича, Триполи ўроқсимон чиғаноқлари замонавий темир ўроқ билан солиштирганда анча паст. Трипилиан қишлоғида яшовчилар улардан тўрттаси гектарига маккажўхори бошоқларини уч ёруғлик кунида йиғиб олишлари мумкин эди. Бронза ва темирни экспериментал еритиш қадимги усталарнинг бир қатор "сирларини" батафсилроқ тушунишга, ғилофлар ва темирчиларнинг баъзи технологик усуллари ва маҳоратлари беҳуда сеҳр-жоду билан қопланмаганлигига ишонч ҳосил қилиш имконини берди. Совет, Чехия ва Германия археологлари бир неча маротаба темир печда еритилган шимгични темиридан крикет олишга уринишган, аммо барқарор натижа олинмаган. Фан тоғларида (Тожикистон) қадимги ишловлардан мис-қалай рудаларини экспериментал равишда еритиш баъзи ҳолатларда қадимги қуюв ишчилари қотишма таркибий қисмларини танлашда унчалик кўп бўлмаганлиги сабабли, турли металларнинг табиий бирлашмалари билан рудаларни ишлатишда қатнашдилар. Бақтрия гуруч мис-қалай-синк-қўрғошиннинг табиий таркибига эга бўлган махсус маъданлардан фойдаланиш натижасидир.