1-mavzu. Axborot jamiyatining yuzaga kelishining tarixiy-ijtimoiy ildizlari. Reja

1-mavzu. Axborot jamiyatining yuzaga kelishining tarixiy-ijtimoiy ildizlari.

Reja:

1. 
   Axborot jamiyatining moxiyati.
   
2. 
   Axborot jamiyatining xususiyatlari.
   
3. 
   Axborot jamiyatini vujudga keltiruvchi muhim faktorlar.
   

Axborot jamiyati ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizim sifatida o’tgan asrning 60-yillardan boshlab tadqiqotchilarining diqqat markaziga aylandi. XX asr, ko'zni ochish uchun aniq paradigma o'zgarishi bo'lgan. Ushbu davrda "axborot jamiyati" atamasi xuddi shu amerikalik va yapon tadqiqotchilari tomonidan ilmiy muomalaga kiritildi. Yangi turdagi jamiyatning asosiy xususiyati va sifat ko'rsatkichi alohida rol va unga asoslangan texnologiyalar, axborotning ustunligi, texnik taraqqiyot ishlab chiqarishining tezlashishi va moddiy rivojlanishning yaxshilanishi sifatining pasayishi deb tan olindi.

Axborot jamiyati tushunchalarining shakllanishi texnologik sohadagi tez o'zgarishlarga bog'liq bo'lib, bu tarixiy jarayonga tsivilizatsiya yondashuvining ustunligini keltirib chiqardi, bu esa insoniyatning texnika taraqqiyoti yo'lidagi tsivilizatsiya rivojlanishining turli bosqichlarini qayd etishga imkon beradi. D. Bellning sanoatdan oldingi, sanoat va postindustrial jamiyat mavjudligini, S. Lesh va S. Krukining - ijtimoiy rivojlanishning zamonaviygacha, zamonaviy va postmodern bosqichlarini, A. Toffler - "birinchi", "ikkinchi" va "uchinchi" to'lqinlarni, P. Dyuker - kapitalistik va post-kapitalistik jamiyat, R. Inglegart - modernizatsiya va postmodernizatsiya, mohiyatan, keng qamrovli nazariyani qurishni anglatardi ijtimoiy evolyutsiya, taraqqiyot nazariyasi. Shubhasiz, belgilangan kontseptsiyalar doirasida rivojlanish jarayonlarining turli tarkibiy qismlari - iqtisodiy, siyosiy, axborot texnologiyalari, ijtimoiy-madaniy ta'kidlangan, bu postindustrial kontseptsiya va postmodernitet tushunchasi kabi ta'sirchan bo'lgan axborot jamiyati nazariyasining rivojlanishiga olib keldi.

"Axborot jamiyati" atamasining o'ziga kelsak, u aslida "post-burjua", "post-kapitalist", "post-tadbirkor", "post-bozor", "post-an'anaviy", "post-tarixiy", shuningdek "technotronic", "programmable", "bilimdon jamiyat" kabi, "an'anaviy", "faol", "yaxshi". Shunga qaramay, ulardan ikkitasi eng dolzarb bo'lib chiqdi - "postindustrial" va "axborot" jamiyati. D. Bellning fikriga ko'ra, "postindustrial jamiyat" atamasi "bilimlar jamiyati", "axborot jamiyati", "mutaxassislar jamiyati" atamalaridan ko'ra "eski ijtimoiy munosabatlar (mulkka asoslangan holda)" tez eroziya "ni aks ettiradi, kuch tuzilmalari (tor elitalarda jamlangan) va burjua madaniyati (iqtisod va keyinga qoldirilgan qoniqish tamoyillariga asoslangan) »¹. D.Bellning ushbu bayonotlari muallif o'z asarlari sarlavhalarida ham "postindustrial" va "informatsion" atamalariga murojaat qilganiga zid kelmaydi ².

"Axborot jamiyati" atamasini M. Kastells ham rad etadi, ammo u unga nisbatan boshqa tushunchani - "axborot jamiyati" ni afzal ko'radi va bunday farqlanish zarurligini haqiqatan ham bilim uzatish deb tushunilgan ma'lumot barcha jamiyatlarda, shu jumladan O'rta asr Evropasida muhim bo'lganligi bilan asoslaydi. "Axborot" atamasi ma'lum bir tarixiy davrda paydo bo'lgan yangi texnologik sharoitlar tufayli axborotni yaratish, qayta ishlash va uzatish samaradorlik va quvvatning asosiy manbalariga aylangan ijtimoiy tashkilotning o'ziga xos shakli atributini bildiradi "³.

"Axborot" jamiyatining o'ziga xos xususiyatlari muammosini o'rganib chiqib, M.Kastells postindustrializmning soddalashtirilgan versiyasiga qat'iyan e'tiroz bildiradi, unga ko'ra ijtimoiy evolyutsiya shunday jamiyatning shakllanishiga olib keladi. Tadqiqotchi ma'lum bir texnika-iqtisodiy paradigma va ijtimoiy tuzilish o'rtasidagi yozishmalarni aniqlab, postindustrial bosqich sanoat rivojlanishining yuqori bosqichi ekanligini va rivojlanishning ana shunday manbai ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi, kapital va tabiiy resurslar) ning miqdoriy o'sishidir yangi energiya manbalaridan foydalanish bilan birgalikda. Rivojlanishning "axborot" bosqichi tubdan yangi xususiyatlar bilan ajralib turadi, shu jumladan bilim va ma'lumotlarga asoslangan ishlab chiqarish omillarini birlashtirish va ulardan foydalanishni optimallashtirishning sifatli qobiliyati ⁴

Bunday terminologik munosabatlarning asosliligiga qaramay, axborot va postindustrial tushunchalar asosiy ishlab chiqarish resursi sifatida bilim va ma'lumotlarga yo'naltirilgan jamiyat bo'lgan yagona haqiqatni tavsiflashi aniq. E.Masuda axborot jamiyatini postindustrial jamiyat rivojlanishining yuqori bosqichi, Belfastdagi axborot texnologiyalari tadqiqotchisi V.Martin esa "rivojlangan sanoat jamiyati"⁵deb ta'riflagani unchalik muhim emas, D. Bell ma'lumotni o'zini o'zi ijtimoiy taraqqiyot resursi va M. Kastells ta'kidlashicha, "avvalgi texnologik inqiloblarda bo'lgani kabi, nafaqat texnologiyalarga ta'sir qilish uchun mo'ljallangan ma'lumotlar, balki axborotga ta'sir o'tkazish texnologiyasi"⁶. Barcha holatlarda metodologik yondashuvlarning umumiyligi aniq namoyon bo'lmoqda, bu esa axborot jamiyati madaniyatini tahlil qilishda postindustrial va axborot tushunchalariga tayanishga imkon beradi.

Axboriy jamiyat nazariyasi insoniyat tarixidagi hozircha eng so‘nggi tamaddun bo‘lib, uning asosiy mahsuloti axborot va tafakkurdir. Ahamiyat bergan bo‘lsangiz, dunyoning juda ko‘p boy kishilari aynan intellekti evaziga investitsiya jamg‘arishmoqda. Axborotni to‘plash, qayta ishlash va tarqatish orqali har kecha-kunduzda milliardlab mablag‘ aylanishini tasavvur qilish qiyinmas. Birgina "Maykrosoft" kompaniyasi orqasidan minglab aqliy salohiyat sohiblari «suv ichadi». Masalan, internet tizimidagi brauzer (qidiruv xizmati) xo‘jayinlari saytga kiruvchilarni chek-chegarasiz ma'lumotlar bilan ohanrabodek chorlab, o‘z navbatida, bu xaridorlar e'tiboriga yirik korxona va firmalarning mahsulotlari reklamasini ham havola etish natijasida millionerlarga aylanishdi.

Amerikalik siyosatchilar axboriy jamiyatning bir qator muhim ko‘rsatkichlarini sanab o‘tishgan. Axboriy mahsulotlar (ommaviy axborot vositalari mahsulotlari, madaniyatning turli ko‘rinishlari va hokazo) bora-bora ichki yalpi mahsulotlar (ishlab chiqarish sanoati, agrosanoat, neft qazish va metallurgiya) keltirayotgan umumiy daromaddan ortib ketadi. Yagona global axborot makonini yaratish uchun, birinchidan, har bir fuqaroning xabar va yangiliklarga bog‘liqlik darajasini oshirish talab etiladi. Ular bir soatlik vaqtini ham o‘ziga aloqador bo‘lgan axborotsiz tasavvur qilolmaydigan bo‘lib qoladi. Ikkinchidan, odamlar dunyoviy jarayonlar: siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'naviy, mafkuraviy voqea-hodisalarga ham taalluqli axborot resurslari bilan ipsiz bog‘lanishadi. Uchinchidan, kishilarning axborot va axboriy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoji o‘z vaqtida qondirilishi lozim. Muxtasar aytganda, bunday jamiyatda axborot eng tansiq "taom" bo‘lib qoladi.

Insoniyat umumtamaddunini taniqli futurolog A.Toffler uchga bo‘ladi: qishloq xo‘jaligi inqilobi, sanoat inqilobi va axboriy inqilob. Bularning uchinchisi - "axboriy jamiyat" so‘zining muomalaga kiritilishi bobida mutaxassislar ikki xil qarashni o‘rtaga tashlamoqda. Ayrimlarining fikricha, bu birikma yapon hukumatining ishlab chiqarishda strategik maqsadlarni belgilab olish bo‘yicha mas'ul guruhi tomonidan tayyorlangan mamlakatlarning istiqboldagi ilmiy, texnikaviy va iqtisodiy yaratuvchanlikka oid salohiyatini tadqiq etishga mo‘ljallangan maxsus nutqda tilga olingan.

Ikkinchi toifadagi mutaxassislar esa axboriy jamiyat tushunchasini dastlab G‘arb siyosatchilari B.Klinton va A.Gor Milliy ilmiy jamg‘arma konferentsiyasida so‘zlagan nutqlarida ishlatgan, deyishadi. Axboriy jamiyat qurish dasturi bo‘yicha Yevropa ekspertlar guruhi rahbari Martin Bangemann bu fikrni o‘sha konferentsiyadan so‘ng uchta yirik axboriy magistralning bunyod bo‘lishi, xususan, Kanada, AQSh va Buyuk Britaniya nashrlarining aynan axboriy jamiyat to‘g‘risidagi davomiy materiallar berishga qat'iy kirishgani bilan izohlaydi.

1960-yillarning ikkinchi yarmida "axboriy xuruj" degan atama paydo bo‘ldi. Axborotning jamiyatdagi ko‘lami, ko‘rsatkichi yuqori sur'atlarda o‘sib bordi. Va bu narsa ko‘plab davlatlarda axborotga tegishli qonunlar ishlab chiqish hamda izchillik bilan joriy etishga sabab bo‘ldi.

Ushbu qonunlarda asosan inson huquqlarini toptash va haqoratlash, tuhmat qilishga qaratilgan axborotlarni tarqatish hamda daromad orttirish, odamlar shuurida voqea-hodisalarga nisbatan salbiy fikr uyg‘otish, vahimaga solish singari xatti-harakatlar jinoyat, deb belgilandi. Axboriy xurujlardan yurak oldirgan sobiq ittifoq esa o‘z hududi va bu orqali aholisi ongini «izolyatsiya»ladi. Axboriy jamiyat tushunchasiga qarshi tsenzurani o‘rnatdi. Lekin shunga qaramay, G‘arb mamlakatlarining ayrimlaridagi demokratik qarashlar, liberallashuv kurtaklari "axboriy jamiyat"ning rivojlanishiga zamin yaratdi.

Axborot mo‘maygina daromad manbai bo‘lgach, u bilan jiddiy shug‘ullanishga, tashkiliy jihatdan uni yetkazib beruvchi vositalarni takomillashtirishga zarurat tug‘ildi. Mafkuraviy tomondan esa, uni to‘plash va tarqatishda ehtiyotkorlik masalalariga e'tibor qaratildi, davlatlarning sir saqlanadigan ma'lumotlari bilan shug‘ullanuvchi alohida axborot xavfsizligi organlari tuzildi. Bunga parallel ravishda xorijiy mamlakatlar sirlarini o‘zlashtiruvchi maxfiy razvedka byurolari ham tashkil etildi.

Bir jihatni hech qachon yoddan chiqarmaslik kerakki, axboriy jamiyatda yashayotgan har bir shaxs arzimas soatlar ichida qabul qiluvchi axborotni ongli ravishda saralashga, qiyoslashga, oqini oqqa, qorasini qoraga ajratishga o‘rganishi shart. Bu nainki shaxsiy axborot xavfsizligi uchun, balki jamiyatning ma'lum "xuruj"lardan xoli bo‘lishida asqotadi.

Soha mutaxassisi F.Maxlup 1960-yillar boshida axborotga ta'rif berayotib, uni tafakkurning dastlabki mahsuloti, ya'ni xomashyo sanoatining (hali tayyor bo‘lmagan!) bir turi degandi. Rus olimi V.Glushkov esa uni jamiyatni taqsimlash va boshqarishda "qog‘ozsiz texnologiya kontseptsiyasi", deb ko‘rsatgan. Aynan yaponiyaliklarning axborotning xomashyo sifatida qanchalik qadrli ekanini faol tar-g‘ib qilishi oqibatida dunyo bozorida raqobat kuchayib ketgani bor gap. Yapon sanoq sistemasi va hisoblash mashinalari axboriy jamiyat uchun suv va havodek zarur bo‘lgan texnoqatlam vazifasini bajargan bo‘lsa, u orqali "samuray"lar jahon bozorida yetakchilikni qo‘lga oldi.

1980 yilga kelib, axborot sotish va tegishli xizmatlar ko‘rsatish birdaniga yuqorilab ketdi. Masalan, AQShda o‘sha vaqtdayoq qishloq xo‘jaligi sohasida 3 foiz, xomashyo ishlab chiqarishda 20 foiz, maishiy xizmat ko‘rsatish tarmog‘ida 30 foiz va axborot bilan shug‘ullanishda eng ko‘p - 47 foiz aholi band edi.

Axboriy sektor - harakatdagi, tez o‘suvchi industriyadir. U, o‘z navbatida, minglab odamlarni ish bilan ta'minlamoqda. AQSh kabelli telesanoatida bugungi kunda 100 ming nafardan ziyod ishchi faoliyat yuritayapti. Shu kabi jihatlarni inobatga olib, BMT Bosh Assambleyasi 2006 yil 27 martdagi rezolyutsiyasida 17 mayni - xalqaro "axboriy jamiyat kuni" sifatida nishonlash taklifi bilan chiqdi.

Vaqt o‘tishi bilan jamoaviy ishlashdan individual mehnat qilish darajasi ortib boradi va ishchilarning avtomatlashgan markazi yuzaga keladi. Buning samarasi o‘laroq, odamlar juda ko‘plab ishlarni uyidan ko‘chaga chiqmay bajarishni uddasidan chiqishadi. Bugungi kunda butun dunyo bo‘yicha "kompyuterlashtirish" jarayoni kechmoqda. U o‘z o‘rnida an'anaviy ishlab chiqarish yoki oddiy qilib ayt-ganda, mehnat qilish tarzini o‘zgartirib yuboradi.

Axboriy jamiyatning eng katta yutuqlaridan (ayni paytda kamchiligi!) biri - bu chegaralarning qisqarishi, yo‘qolishi holatidir. Axboriy jamiyat rivojini uch zamonaviy omil bilan asoslash mumkin, ular - texnokratizm, postindustrializm va an'anaviy futurologiya.

Mutaxassis D.Bellning fikricha, axboriy jamiyat postindustrial jamiyatning yangi bosqichi bo‘libgina qolmay, balki axborot va bilimlarni qayta ishlash jarayonida "ochilgan" kompyuter inqilobi hamdir.

Professor U.Martin ham uning bu sifat bilan atalishini tasodifiy emas, deb biladi. Uning dastlabki qarashlariga ko‘ra, Yaponiya, AQSh va G‘arbiy Yevropada o‘tgan asrning 60, 70-yillaridayoq postindustrial jamiyat ko‘rinishi mavjud edi. U ilmiy maqolalaridan birida axboriy jamiyatga texnologik, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy sharh ham berib o‘tadi.

Bu omillarning har biri axboriy jamiyat qurishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, U.Martin siyosiy sharhida aholini ijtimoiy muhofaza qilish, xalqaro ziddiyatlarga barham berish, hukumat faoliyatini nazorat qilish orqali to‘planadigan axborotlar erkin tarzda ifoda qilinishi zarurligi haqida yozadi. Oradan biroz vaqt o‘tib esa u "axboriy jamiyat" to‘g‘risidagi qarashlarini o‘zgartirib, ushbu hodisani "shunchaki G‘arb va Yevropa sarmoyadorlari an'analarining o‘zgargan talqini", deb atadi va bir nechta sifatlarini sanab o‘tdi. Biroq axboriy jamiyat kontseptsiyasini inkor etolmasligini, u orqali bashariyat turmush tarzi farovonlashishini, iqtisodiy to‘kin-sochinlikka erishilishini ta'kidlab: "Bunday jamiyatda hayot standartlari, mehnat va dam olish turlari, ta'lim hamda bozor tizimi mislsiz darajada taraqqiy etadi", degan xulosaga keldi.

Odamzot qadim-qadimdan ideal jamiyat qurishni orzu qiladi. Ularga o‘zicha "yangi dunyo", "adolat olami" deb nom ham qo‘yadi. Axboriy jamiyat kontseptsiya ko‘rinishiga kelgunga qadar J.Lixtaymning "postburjuaziya"si, R.Darendorfning "postkapitalizmi", K.Bouldingning "posttsivilizatsiyalashgan jamiyat"i, G.Kanning "postiqtisodiy jamiyat"i va R.Barnetning "postneft"ga oid qarashlari biror ahamiyatga egadek edi go‘yo. Axboriy jamiyat ularning mantiqiy davomi sifatida o‘rganilsa, "post"larning eng so‘nggisi, ya'ni F.Fukuyama iborasi bilan aytganda "tarix intihosi"dir. Binobarin, axboriy jamiyatdan so‘ng qanday jamiyat kelishini Fukuyamagina emas, shu sohada bosh qotirgan faylasuflar ham bilmaydi...

O‘tgan asr iqtisodi, siyosati va boshqa ijtimoiy jarayonlarida bilimning, idrok qilish(intuitsiya)ning roli beqiyos bo‘lgan esa, endilikda uning o‘rnini yangi faoliyat turi - telekommunikatsiyalar egallaydi. Aniqroq qilib aytganda, "markaziy pult"ni kompyuter va ommaviy axborot vositalari boshqaradi.

Davlatlararo ixtiloflar aynan axboriy xurujlar asnosida yuz berib, axboriy kurashlar qarshiligida davom etadi. Qisqa qilib aytganda, mamlakatlar global axboriy makonda axborotga egalik qilish uchun kurashadi. Ammo bunday taraqqiy etgan davrda axborotga muttasil egalik qilishning imkoni yo‘q hisobi. Shunday ekan, mabodo qaysidir tomon buning uddasidan chiqolsa, shubhasiz, u dunyo tizginini har jihatdan o‘z qo‘liga oladi. Chunki yigirma birinchi asrda insoniyatni axborot boshqaradi.

1^  Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество: Опыт социального прогнозирования. М., 1999. С. LXXXVI–CXLIV.

2^ «Приход постиндустриального общества. Авантюра в социальном предсказании» (1973), «Социальные рамки информационного общества» (1980).

3^ Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М., 2000. С. 42–43.

4^ Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М., 2000. Гл. VIII.

5^  Martin W. I. The Information Society. L., 1988. P. 14–15.

6^ Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М., 2000. С. 77.