1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

invertirlovchi hisoblanadi. Toklarni tezligini hisobga olgan holda yozamiz: 
1
2
R
R
U
U
K
kir
chiq



Olingan hulosalar kirish signallarini jamlaydigan kuchaytirgich sxemasini tuzish mumkin 
ekanligini isbotlaydi. Buning uchun bir nechta kirish signallarini (masalan uchta) bir hil uchta 
rezistorlar orqali kuchaytirgichni invertirlovchi kirishga berish mumkin bo`ladi. 
Uchna kirishga ega bo`lgan zanjirga ulangan operasion kuchaytirgich kuchlanishlarini 
jamlash ajgebraik operasiyasini bajaradi, shuning uchun ham u summator deb ataladi.
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. 
Kuchaytirgich deb nimaga aytiladi.
2. 
Ko`p kaskadli kuchaytirgichlar qandau hosil qilinadi. 
3. 
“Operasion kuchaytirgich” nima ma`noni anglatadi. 
4. 
Noinventirlovchi va inventirlovchi kuchaytirgich deganda nimani tushunasiz. 
5. 
Summator nima vazifani bajaradi.
6. Chiziqli kuchlanishlar tuzish uchun __________usuli. 
Adabiyotlar ro`yhati: 
1. А.С.Каримов ва бошкалар. Электротехника ва электроника асослари. Т. «Укитувчи» 
1995 йил. 
2. А.Я.Шихин и другие. Электротехника. М. «Высшая школа» 1989 год. 
3. А.Рахимов. Электротехника ва электроника асослари .Т. «Укитувчи» 1998 йил. 
4. А.И. Холбобоев, Н.А.Хошимов. Умумий электротехника ва электроника асослари. 
2000 йил. 
 
13-MAVZU: IMPULSLI TEXNIKA ELEMENTLARI. QUVVAT 
KUCHAYTIRGICHLAR VA KUCH O`ZGARTIRGICHLAR. 
Reja: 
1. 
Impulsli sistema nima vazifani bajaradi. 
2. 
Komparator va multivibiratorlar. 
3. 
Quvvat kuchaytirgichlar va kuch o`zgartirgichlar. 
Impulsli qurilmalarni ishida qisqa muddatli signallar, pauzalar bilan almashib turadi. 
Impulasli qurilmalar quyidagi afzalliklarga ega. 
1. 
Ilpuls rejimida ishlaydigan kichik quvvatli qurilma yordamida ilpuls ta`sir etayotgan 
qisqa muddat ichida katta quvvatga ershish mumkin. 
2. 
Ilmuls rejimida ishlaganda yarim o`tkazgichli sxemalar “kalit” rejimida ishlaydi, yani 
qurilma ikki holatdan (“ulangan yoki uzilgan”) birida bo`ladi. Natijada yarim 
o`ztkazgichli asboblar parametrlarini o`zgarishiga haroratni ta`siri kamayadi. 
Murakkab impuls qurilmalari integral mikrosxemalarga jamlangan elementlardan tuzilgan. 

---

47 
Elektr ilpulsi deb qisqa vaqt ichida o`zgarmas qiymatdan farq qiluvchi tok yoki kuchlanishga 
aytiladi. Bir sekund ichida impulslar soni ilpuls chastotasi 
)
(

deb ataladi.
T
1


bu erda: 
T
impuls davri. 
Shakliga qarab impulslar tog`ri burchakli, trapesional. Eksponensional, arrasimon va boshqa 
turlarga bo`linadi(1-rasm a, b, v, g).
1-rasm. Turli shaklli impulslar. 
Elektron kalit sifati diodlar, elektron lampalar, tranzistorlar ishlatiladi. Bunda element faqat 
ulangan va uzilgan holatda bo`lishi mumkin. Ulangan holatda element qarshiligi 
0

R
, uzilgan 
holatda esa 


R
deb hisoblanadi. Shunga qarab chiqishda signal “bor” yoki “yo`q” deyish 
mumkin. Tranzistorlarda kalitni ishlashi bilan tanishamiz (2-rasm a). 
2-rasm. Tranzistorli ulanish sxemasi (a) va uni xarakteristikasi. 
Tranzistorni ulanish sxemasi kuchaytirgich kaskadidagi kabi bo`lib, T tranzistor kalit rejimini 
ishlaydi. Uzish rejimida baza toki 
,
0
1

Jb
potensial esa manfiy bo`lib, kollektor toki katta emas 
)
(
0
1
k
k
J
J

. 
K
R qarshiligidagi kuchlanishni pasayuvi juda kichik va kollektordan olinayotgan 
kuchlanish 
K
K
E
U

1
(A nuqta).
To`yinish rejimida bazaga musbat potensial beriladi, baza toki 
b
kir
b
R
U
J
/

kollektor toki 
,
/
2
K
K
K
R
E
J

kollektor potensiali esa 
.
0
2

K
U
O`zish rejimidan to`yinish rejimiga otish ro`y 
beradi. Demak baza potensiali oshganda kollektor potensiali kamayadi. Bunday kalit 
invertirlovchi deyiladi. 
Impulasli rejimda ishlovchi qurilmalardan biri komparaterdir. U yakka signalni o`zaro 
taqqoslash uchun ishlatiladi (3-rasm). Komparator impulsli rejimda ishlayotgan operasion 
kuchaytirgichlar asosida quriladi. 

---

48 
3-rasm. Komparatorlar sxemasi. 
Komparatorlar EXM larda, turli o`zgartirgichlarda signal taqqoslash uchun ishlatiladi. 
Komparatorlar asosida multivibratorlar quriladi. Multivibrator deb to`g`ri burchakli 
sinussimon tebranishlar generatorga aylanadi (4-rasm).
Multivibratorlar simmetrik, nosimmetrik vibratorlarga bo`linadi. Multivibratorlar o`z o`zini 
uyg`otishda ishlayi. 
4-rasm. Multivibratorlar sxemasi. 
Bu erda 
0
U kirish signali. 
Impulsni davomiyligi 
ga
R
1
va 
Sga
bog`liq.