1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

3. 
Yarim o`tkazgichli xotira elementlari. 
Mantiqiy elementlar ko`pincha kontaksiz asboblar asosida tuzilib, dastur bilan boshqariluvchi 
sistemarlida qo`llaniladi. Bu elementlar bilan VA, YO`Q va XOTIRA mantiqiy funksiyalarini 
bajarish mumkin. 
Mantiqiy element VA dan chiqish signali olish uchun uning birinchi va boshqa hamma 
kirishlariga signal berishlari zarur. 

---

52 
1-rasmda tranzistorlar (a) va yarimo`tkazgichli dioddan (b) tuzilgan “VA” mantiqiy 
elementllarini sxemasi ko`rsatilgan. 
1-rasm. a-tranzistordan; b-yarimo`tkazgichli dioddan tuzilgan VA mantiqiy elementlarini 
sxemalari. 
1-rasm. a-uchun element chiqishidan musbat potensial olish uchun hamma tranzistorlar 
bazasiga manfiy potensialli ilpulslar berish kerak bo`ladi. 
1-rasm. b-uchun esa kirish qismlariga musbat signal berilsa, uning chiqish qismlarida ham 
signal hosil bo`ladi. 
“YOKI” funksiyasini bajaruvchi mantiqiy element bir necha kirish va bitta chiqish qismiga 
ega bo`ladi. Bunda chiqish signalini olish uchun kirish qismlarini biri yoki hammasiga signal 
berish zarur. 
2-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YOKI” elementini sxemasi. 
3-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YO`Q” elementini sxemasi. 
Bunda tranzistorlardan bittasini yoki hammasining bazasiga manfiy signal berilsa, u holda 
elementning chiqish qismida signal hosil bo`ladi. 
Inversiya yoki mantiqiy inkor etish funksiyasi “YO`Q” operasiyasi deb ataladi. Bu 
operasiyaning boshqarilish sxemasi 3-rasmda ko`rsatilgan. 
Bu erda kirishdagi signal “1” bo`lsa chiqishdagi “0” bo`ladi. Kirishdagi “0” bo`lsa 
chiqishdagi “1” bo`ladi, yani kirishdagi kuchlanish nolga teng bo`lganda tranzistor yopiq, 

---

53 
K
E kuchlanish chiqishdagi kuchlanishga teng. Kirishga signal berilganda tranzistor ochilib, 
undan va qarshilik 
K
R dan tok o`tadi va 
K
R  qarshilikda kuchlanish pasayuvi hosil bo`ladi. 
Chiqishdagi kuchlanish 

chiq
U
ning qiymati kicik, yani “0” bo`ladi. 
Shu uch asosiy mantiqiy element yordamida har qanday mantiqiy funksiyalarni bajarish 
mumkin. Shuningdek, kombinasiyalashgan, yani ikkita va undan ortiq operasiya bajara oladigan 
(maslan “YOKI”, “YO`Q”, “VA”) elementlari ham bor. Hozirgi vaqtda EXMlarda mantiqiy 
elementlar sistemasidan keng foydalaniladi. Funksional to`liq bo`lgan mantiqiy elementlar 
to`plami mantiqiy elementlar sistemasi deb ataladi. Qanday elementlardan hosil qilinganligiga 
qarab mantiqiy elementlar resistor – tranzistorli mantiq (PTM) diod – tranzistorlarni martik 
(DTM), tranzistor tranzistorli mantiq (TTM) va MOYA (metall oksid, yarimo`tkazgich) 
tranzistordan mantiq (TM)larga bo`linadi. Ko`rsatib o`tilgan mantiq elementlari harakteristikalari 
1-jadvalda ko`rsatilgan. 
Mantiq 
funkciya 
nomi 
Shartli belgisi 
Matematik 
belgilanish 
Releli kontaky ekvivalent 
sxemasi 
va 
y=x
1
·x
2
yoki 
y=x
1
+x
2
yo`q 
y=x 
yoki-yo`q 
y=x
1
+x
2
va-yo`q 
y=x
1
·x
2

---

54 
4-rasm. “YO`Q” funksiyasini bajaradigan T-101 mantiq elementini elektr sxemasi. 
Hozirgi kunda T seriyali tranzistorli bazaviy mantiq elementlari ko`p ishlatilmoqda. Quyida 
uni sxemasi (4-rasm) va ishlash prinspi bilan tanishamiz. 
Ishlash prinspi: emmiterga nisbatan baza musbat bo`lsa tranzistor yopiq, manfiy bo`lsa ochiq. 
Kirishda signal bilan bo`linganda (1 va 2 klemmalar) bazadagi musbat potensial orqali transistor 
yopiq. Chiqishda (2 va 3 klemmalar) kuchlanish manbaa ko`rinishiga yaqin. 
T
K
K
T
chiq
U
R
J
U
U





0
bu erda 
0
K
J
-yopiq tranzistor sakrab ochiladi. 
3
R
va 
u
R
ni rezistoorlardagi kuchlanish 
tushuvchi tarmoq kuchlanishga yaqin. 
Chiqishdagi kuchlanish mantiqiy 0ga teng kirishdagi mantiq 1ga chiqishdagi mantiq 0ga 
to`g`ri keladi yoki uni teskarisi. 
4-rasm. “YO`Q” funksiyasini bajaradigan T-101 mantiq elementini elektr sxemasi. 
Bu erda T-tranzistor; 1-mantiq; 01-tip tuzilishini bildiradi.