1-Mavzu: Falsafa: uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli. Reja

Istisno qonuni

Uchinchi istisno qonuni nozidlik qonunining mantiqiy davomi bo`lib, fikrning tulik mazmunini kamrab olib bayon qilingan ikki zad fikrdan birn chin, boshqasi xato, uchinchisiga urin yuk ekanligini ifodalaydi. Bu qonun «A V eki V emasdir» formulasi orqali beriladi. Uchinchisi istisno qonuni tushunchalar o`rtasidagi zid munosabatlarni ifodalaydi. Agarda zid munosabatlar tushunchaning tulik, mazmunini kamrab olmasa, ikki zid belgidan boshqa belgilarning ham mavjudligi ma`lum bo`lsa, unda uchinchisi is­tisno qonuni amal kilmaydi. Masalan,

Talaba imtixonda «a`lo» baxo oldi. Talaba imtixonda «ikki» baxo oldi.

Bu muloxazalar munosabatida nozidlik qonuni amal qiladi. Chunki bu muloxazalarning har ikkisi ham xato bo`lishi va talaba imtixonda «o`rta» yoki «yaxshi» baxo olishi mumkin.

Agar, «Talaba imtixonda «a`lo» baxo oldi» va «Talaba im­tixonda «a`lo» baxo olmadi», muloxazalarni taxlil qilsak, unda bu muloxazalardan biri chin, boshqasi xato, uchinchisiga urin yuk ekanligi ma`lum bo`ladi. Chunki «yaxshi», «o`rta» va «ikki» baxolar-»a`lo» baxo emas.

Uchinchisi istisno qonuni quyidagi xolatlarda qo`llaniladi:

1. Alohida olingan yakka buyumga nisbatan bir xil vaqt va munosabat doirasida o`zaro zid fikr bildirilganda.Masalan,

Toshkent-O`zbekistonning poytaxti.

Toshkent-O`zbekistonning poytaxti emas.

Bu muloxazalar birgalikda chin ham, xato ham bula olmaydi. Ulardan biri chin, ikkinchisi xato, uchinchi muloxazaga urin yuk. Uchinchisi istisno qonuni o`zaro zid umumiy muloxazalar doirasida amal kilmaydi. Chunki umumiy muloxazalarda buyumlar sinfiga va shu sinfga mansub har bir buyumga nisbatan fikr bildiriladi.

Masalan, Hamma faylasuflar notikdir.

Xech bir faylasuf notik, emas.

Bu muloxazalardan, birining xatoligidan ikkinchisining chinligi haqida xulosa chiqarib bo`lmaydi. Bunday xolatda «Ba`zi fayla­suflar notikdir» degan uchinchi bir muloxaza chin xisoblanadi.

2. Son va sifatiga ko`ra o`zaro zid muloxazalar bayon qilinganda, buyum va xodisalarning sinfi haqida tasdiqlab ba­yon qilingan muloxaza bilan shu sinf buyum va xodisalarining bir kismi haqida inkor etib bayon qilingan muloxazalardan bi­ri chin, ikkinchisi xato, uchinchisiga urin bo`lmaydi.

Masalan:

Hamma faylasuflar tabiyotshunosdir.

Ba`zi faylasuflar tabiyotshunos emas.

Bu ikki muloxaza bir vaqtda chin ham, xato ham bula olmay­di. Ulardan biri (Ba`zi faylasuflar tabiyotshunos emas) albatta chin, ikkinchisi xato, uchinchi muloxazaga urin yuk.

Demak, Uchinchisi istisno qonuni:

1. Ikki zid yakka muloxazalarga nisbatan;

2. Umumiy tasdiq va juz`iy inkor muloxazalarga nisbatan;

3. Umumiy inkor va juz`iy tasdiq muloxazalarga nisba­tan qo`llaniladi. ^:

Uchinchisi istisno qonunining amal qilishi uchun olingan zid munosabatlarni ifodalovchi muloxazalardan biri tasdiq, ikkinchisi inkor bo`lishi yoki tushunchalardan biri ijobiy va boshqasi salbiy bo`lishi shart emas. Olingan ikki tushuncha yoki muloxazaning bir-birini xajm jihatdan tulik inkor etishi kifoya. Masalan, epkak va ayol tushunchalarining har ikkisi ijobiy bo`lib, inson tushunchasining tulik mazmunini kamrab oluvchi zid belgilarni ifodalaydi.

Uchinchisi istisno qonunida ham, nozidlik qonunidagi kabi vaqt, munosabat, ob`ekt aynanligiga rioya etish shart, aks holda bu qonun uz kuchini yukotadi, fikrning izchilligiga zarar etadi va mantiqsizlikka yo`l kuyiladi.

Uchinchisi istisno qonunini bilish muhokama yuritishda to`g`ri xulosa chiqarish uchun muhim bo`lib, o`zaro zid qarashlarni aralashtirib yuborishga yul ko`ymaydi.