1-mavzu. Faning mazmuni va qisqacha tarixi. Reja: Kirish. Geologiya fani haqida umumiy tushuncha

Abu Rayxon Beruniy (979-1048 yy). 

---

ularning qirralari tekislanib, silliqlanadi hamda dumaloq shaklga kiradi. Ulardan o‘z 
navbatida mayda donachalar - qum va changlar paydo bo‘ladi. Agar bu shag‘allar 
daryo o‘zanida to‘plansa, orasiga gil va qum kirib, bir butun qatlamga aylanadi. 
Vaqtning o‘tishi bilan aralashgan narsalar suv tagida ko‘milib ketadi. 
Agar biz ana shunday dumaloq toshlardan tashkil topgan yotqiziqlarni 
uchratsak, ular albatta yuqorida yozganimizdek paydo bo‘lgan desak bo‘ladi. Ular 
yer ustida yoki qatlamlar orasida uchrashi mumkin. Bunday jarayon uzoq vaqtni 
talab etadi va bizning tasavvurimizdan tashqaridagi doimiy o‘zgarishlar bilan 
bevosita bog‘langan holatda yuz beradi» (A.M.Beleniskiy - Abu Rayxon Beruniy, 
Leningrad universiteti nashri, 1949, 207 b.). 
Beruniy bu mulohazalarida XVIII - asrda M.V.Lomonosov, XIX -asrda 
Ch.Layel tomonidan bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda kashf etgan aktualizm 
g‘oyalarini birinchilar qatorida bayon etgan. Shu asarda Beruniy yana bunday deydi: 
«Dengiz o‘rni quruqlik bilan, quruqlik o‘rni esa dengiz bilan almashadi». 
Beruniyning XI - asr boshlarida birinchi bo‘lib daryo o‘zanlarida cho‘kindi 
jinslar donalari o‘lchamining suv oqimi tezligiga qarab o‘zgarishi qonuniyatini 
yaratganligi (keyinchalik Beruniy qonuni deb atalgan) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Bu qonuniyat so‘nggi yillarda V.I.Popov (1964 y.) tomonidan ishlab chiqilgan 
cho‘kindi hosil bo‘lishidagi fatsial birliklarning bosqichli dinamik tamoyiliga mos 
keladi. 
Beruniy o‘zining «Mineralogik traktat» degan asarida (X -asrning birinchi 
yarimi) minerallar haqida chuqur va aniq ilmiy ma’lumotlar bergan. Minerallarni 
aniqlash va tasniflashda Beruniy faqat ularning rangi va shaffofligidan emas, balki 
qattiqligi va solishtirma og‘irligidan ham foydalangan. 
Beruniyning zamondoshi buyuk olim, tabiatshunos va faylasuf Abu Ali ibn 
Sino ham geologiya fanining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shgan. Ibn Sinoning 
geologik dunyoqarashlari uning ilmiy qomusi «Ashshifo» (Qalbni davolash) nomli 
kitobining «Tabiat» degan bo‘limida yoritilgan. 
Ibn Sinoning toshlar paydo bo‘lishida zilzila va tog‘ qulashlari, yerlarning 
o‘pirilishi katta ahamiyatga egaligi, hayvon va o‘simliklarning toshga aylanishi 
to‘g‘risida ajoyib fikrlari bor. Ibn Sino tomonidan temir va tosh materiallarning 
paydo bo‘lishi haqida aytilgan fikrlari juda qiziqarlidir. Ibn Sino hozirgi aholi 
yashaydigan o‘lkalar o‘tmishda «hayotsiz yerlar va dengiz osti bo‘lgan» degan ilg‘or 
fikrlarni ilgari surgan. 
Mashhur Ozarboyjon matematik - astronomi Muhammad Nasriddin 
tabiatshunoslik sohasidagi juda ko‘p ishlari bilan birga minerallar haqida 
«Javohirnoma» degan asarni yaratgan. Bu asarda 34 mineral: zumrad, la’l, shpinel, 
firuza, lazurit, agat, yashma va boshqalar ta’riflangan. 

---

Ularning tabiiy xossalari: rangi, 
yaltiroqligi, 
qattiqligi, 
solishtirma 
og‘irligi, shaffofligi va mo‘rtligi batafsil 
bayon etilgan. Ibn Sino va Beruniyning 
mineralogiya 
traktatlaridan 
keyin 
Muhammad 
Nasriddin 
asari 
o‘z 
zamondoshlarining 
fikrlarini 
umumlashtirgan 
va 
qimmatli 
ilmiy 
ma’lumotlar bilan to‘ldirilgan birdan - bir 
asar bo‘lgan. 
1445 yilda polyak olimi N.Kopernik 
«Osmon 
jismlarining 
aylanishi 
to‘g‘risida» nomli asarida Yer o‘z o‘qi 
atrofida va boshqa sayyoralar bilan 
birgalikda Quyosh atrofida aylanishini 
isbot etdi.
Mirzo Ulug‘bekning matematika va 
astronomiya fanlarining taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. U osmon 
jismlarining tarqalish qonuniyatini, harakatini va sonini aniqlash masalalarini to‘g‘ri 
talqin qilib bergan buyuk olimdir. 
Rus olimi M.V.Lomonosov geologiya faniga 
ulkan hissa qo‘shgan. Uning «Yer qatlamlari 
haqida» nomli asari juda katta ahamiyatga ega 
bo‘lgan. Uni Rossiya geologiyasining asoschisi deb 
bejiz 
aytishmagan. 
V.M.Severgin 
esa 
«Mineralogiya lug‘ati» ni yaratgan. 
XVIII-asr oxirlarida ingliz geologi Vilyam 
Smit stratigrafiya va paleontologiya fanlariga asos 
solgan. Ingliz olimi Ch.Layel «Geologiya asoslari» 
nomli kapital asarini XIX- asrning 30 inchi yillarida 
yozgan. 
Unda 
aktualizm 
usuli 
yordamida 
o‘tmishdagi geologik jarayonlarni qayta tiklash 
mumkinligini isbotlab bergan. Shuningdek, u 
fransuz olimi J.Kyuve fikriga (katastrofik ta’limot 
tashviqotchisi) qo‘shilmasdan, geologik o‘zgarishlar sekin kechadigan va uzoq 
davom etuvchi evolyusion jarayonlardan iborat deb hisoblagan. Jumladan, organik 
dunyoning taraqqiyoti shunday kechgan.