1-mavzu: Hozirgi zamonning ekologik muammolari faniga kirish. Reja

T.A.Rabotnov va 60-yillarda
A.A.Uranov o’simliklarning
populiyatsiyalari to’ѓrisidagi ta`limotga asos soladilar. Keyinchalik chet ellarda ham
(ingliz olimi Dj.Xarper) shunga o’xshash ilmiy ishlar paydo bo’la boshladi. 50-
yillarga kelib umumiy ekologiya fani shakllandi. Uning shakllanishi va rivojlanishiga
gidrobiologiya sohasida erishilgan yutuqlar, quruqlikda yashaydigan hayvonlar va
o’simliklar ekologiyasiga oid to’plangan ma`lumotlar, ekosistema yoki biogenotse-
noz tushunchalarining ifodalanishi, ekologiyani o’rganishda matematik usullarning
keng joriy etilishi va shu kabilar muhim ahamiyat kasb etdi.
Hozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani qamrab
oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Olimlar tomonidan odam va biosfera o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar (tasirlar) sinchiklab o’rganilmoqda.
Bu sohadagi xalqaro biologik dastur doirasida olib boriladigan ishlar 1964 yilda
boshlandi. Uning asosiy maqsadi - Er sharining turli xil joylardagi ekosistemalarning
mahsuldorligini o’rganish. Ekologiyaning asosiy vazifalaridan biri, bu odam yaratgan
tabiiy va sun`iy sistemalarning tuzilishini ham funktsional asoslarini miqdoriy usullar
yordamida batafsil o’rganishdan iborat. Individlarning joylashishini populyatsiyaning
yoshi, jinsiy va ekologik tizimini o’rganish ham ekologiyaning vazifasidir. Bunda
qishloq va o’rmon xo’jaligi zararkunandalari, kasallik qo’zѓatuvchi va tarqatuvchilar
populyatsiyalari sonining o’zgarishiga alohida e`tibor berilishi lozim.
Markaziy Osiyo va O’zbekiston ekologiya fanini rivojlantirish sohosida bir
qancha olimlar o’z xissasini qo’shganlar va o’z maktablarini shakllantirganlar.
1930 yillarda ekologiya yo’nalishlariga asoslangan Markaziy Osiyo maktabi
hozirgi M.Uluѓbek nomidagi O’zbekiston Milliy Davlat Universiteti qoshida
shakllandi. Maktab o’lkaning biologik jamoalarini, ularning tarkibiy qismlarini
o’rganish 
bilan 
birga 
ekolog 
mutaxassislar 
tayyorlashda, 
ekologiyani
rivojlantirishda ham ahamiyatga ega bo’ldi.
1930 yillarga kelib ekologik ilmiy izlanishlarning natijalari ilmiy asarlarda o’z
aksini topa boshladi. Bularda faqat ma`lum joyning ekologik holati haqida gap
bormay, balki ekologiya fanining asoslari biotsenologiya va fitotsenologiya kabi
sohalari ham rivojlantirildi.
Markaziy Osiyo ekologlarining, ayniqsa, o’lkaning ayrim landshaftlarining
ekologiyasini o’rganish, tizim, faolligi, dinamikasi va evolyutsiyasi, shuningdek,
tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muammolari ishlab chiqildi.
D.N.Kashkarov ishlarida landshaftning ayrim elementlari va ularning o’zaro

---

boѓliqligi, birligi hamda modda va energiya almashinuvi, namlik, tuproq va biotik
omillarning roli, antropogen omilining landshaftlarga ta`siri va boshqalarni ochib
bergan.
 
P.A.Baranov va I.A.Raykovalar Pomir toѓlarida cho’l biotsenozlarining kelib
chiqishi, dinamikasi va evolyutsiyasida organizmlarning hayotida noqulay
haroratning ahamiyati, madaniy biotsenozlarni yuqori toѓ sharoitida yaratish
masalalari 
ishlab 
chiqildi.
R.I.Abalin,
E.P.Korovin,
M.V.Kultiasov 
va
I.I.Granitovlarning ekolog – fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator
ishlarida o’z aksini topgan. Markaziy Osiyodagi hayvonlar ekologiyasi yo’nalishlari
bo’yicha kompleks ilmiy ishlar T.Z.Zohidov nomi bilan chambarchas boѓliq.
 
T.Zohidov Qizilqum cho’llarining o’ziga xos hayot makoni ekanini, qumli,
sho’rxok loyli va toshloq cho’llarini mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o’z
navbatida mayda hududiy birliklar, ya`ni fatsiyalarga ajratib berdi.