1-mavzu: Hozirgi zamonning ekologik muammolari faniga kirish. Reja

 
Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va
tabiatshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritib, tabiatda bo’lib turadigan tabiiy
tanlanishni va insonlar tomonidan olib boriladigan sun`iy tanlanishni tan oladi.
Ekologiyaga doir fikrlarni buyuk davlat arbobi, shoir va tabiatshunos olim
Zahiriddin Muhammad Bobur (1482-1530) ham bayon qilgan. U o’zining
"Boburnoma" degan buyuk asarida o’simliklar va hayvonlarning o’xshash tomonlari
va farqlari haqida aniq dalillar keltiradi. Samarqand, Buxoro hududlarida o’sadigan
o’simliklar (archalar, butalar, sarv daraxtlari, zaytunlar, chinorlar) va hayvonlarning
ko’pchiligi Hindistonda o’sadigan o’simliklar va yashaydigan hayvonlarga o’xshash
ekanligini aytadi. SHu bilan birga Hindistondagi ko’pgina hayvonlar va o’simliklar
endemik ekanligini qayd qiladi. U bir mamlakat o’simliklarini ikkinchi mamlakat
erlariga o’tqazib boѓlar barpo qilgan. Jumladan Qobulga shimoldan olcha,
Hindistondan banan, shakarqamish keltirib ektirgan. Keyinchalik bu o’simliklarni
Buxoro va Badaxshonga ham yuborgan.
Ekologiyaning keyingi taraqqiyoti Evropada XVIII asrda o’z aksini topadi.
SHu zamonda K.Linney va J.Byuffonlar qimmatli ekologik kuzatishlar olib borishgan.
XIX asr boshlarida nemis tabiatshunosi A.Gumbold o’simlik hayotiy shakllarining
dastlabki klassifikatsiyasini tuzdi. SHvetsariya botanigi O.F.Dekaldol o’simliklarga
tashqi muhit ta`sirini o’rganadigan eirriologiya faniga asos soladi (1832 y.). Biroq
ekologiya hamma olimlar tomonidan tan olingan fan sifatida faqatgina 1900 yillari
shakllandi. Dastavval o’simliklar va hayvonlar ekologiyasi sohasida kuzatishlar olib
borgan F.Klements va V.SHelfordlar, moddalar almashinuvi va oziqa zanjiri kontsep-
tsiyalariga asos solgan T.Lindeman va Dj.Xatchinsonlar va ko’l sistemalarini
kuzatgan E.Birdje va CHana Djudee hamda shularga o’xshash boshqa olimlarning
kuzatishlari umumiy ekologiya fanining nazariy asoslarini tashkil etdi. XX asr
boshlarida o’simlik va hayvonlarning tashqi muhit bilan o’zaro ta`sirini o’rganish
bosh masala qilib qo’yildi. SHu bilan birgalikda organizmlarning ichki suv
havzalarida yashash sharoitini o’rganish ham boshlab yuborildi. Suvda yashovchi
organizmlarni o’rganuvchi gidrobiologlar biomassa (nemis olimi T.Demol),
biotsenoz mahsuloti (R.Demol, A.Tineman) tushunchalarini ta`riflab berdilar.
Ekologlar o’z tajribalarini dala sharoitida olib boradigan bo’ldilar. Ular
zararkunandalar, kemiruvchilar va ov qilinadigan sut emizuvchilar sonining o’zgarib
turishini analiz qildilar, qor qoplamining hayvonlarga ta`sirini o’rgandilar, tuproqda
yashaydigan umurtqasizlarni tekshirdilar.
Ekologiya fanini rivojlantirishga ekosistema va biogeotsenoz tushunchalarining
shakllanishi ham katta hissa qo’shdi. Ingliz olimi A.Tensli (1935) birgalikda
yashaydigan avtotrof va geterotrof organizmlarning har qanday to’dasi va ular hayoti
uchun zarur bo’lgan abiotik muhitni ekosistema deb atadi. Akademik V.N.Sukachev
esa Er yuzining muayyan hududida yashaydigan o’simliklar, hayvonlar va mikroor-
ganizmlarning, shu hudud landshafti, iqlim, tuproq hamda gidrologik sharoitlari bilan
birligini biogeotsenoz deb nomladi. Bu tushunchalarning fanga kiritilishi,
ekologiyaning har xil bo’limlarini bir-biriga yaqinlashtirish imkonini berdi va XX asr
boshlarida botanik va zoolog olimlar quruqlikdagi ekologik kuzatishlarni alohida –
alohida olib bordilar va natijada o’simlik guruhlarining tuzilish qonuniyatlarini
o’rganuvchi fitosotsiologiya (keyinchalik fitotsinologiya) fani paydo bo’ldi. SHu

---

davrda guruhlarning almashinish jarayonlari qonuniyatlarini o’rganish (suktsessiya)
davom ettirildi.
O’simliklar guruhlarini o’rganishda T.F.Morozovning "O’rmon to’ѓrisidagi
ta`limoti" (1912 y.) va V.N.Sukachevning "O’simlik guruhlari haqidagi ta`limotga
kirish" (1915 y.) asarlari muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon nazariy
ekologiyasining rivojlanishiga ingliz olimi CH.Eltonning "Hayvonlar ekologiyasi"
kitobi (1927) ham katta ta`sir ko’rsatdi.
XX asrning 20-30 yillarida akademik V.I.Vernadskiy Biosfera to’ѓrisidagi
ta`limotni yaratib ekologiyani rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. 30-50 yillarga kelib,
ekosistema doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o’rganish singari
umumekologik muammolar ko’tarildi.
40-50 yillarda