1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va mazmuni reja

funktsiyasi ekanligi. 
 
Bozor iqtisodiyoti – bozorning o‘ziga xos qonunlari, funktsiyalari va 
vazifalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy munosabatlarni alohida shaklidir. Bu 
jarayonda bozor munosabatlarining barcha jihatlari, xususiyatlari amal qiladi. 
Bozor sub`ektlari ya`ni ishlab chiqaruvchilar yoki xaridorlar, mavjud tarkib 
topgan tizimda talab va taklif, pul muomalasi, raqobat, inqiroz va shu kabi 
tomonlarga moslashib, o‘z faoliyatini amalga oshirishi shart. Bu esa ularni mazkur 
sharoitda yashab qolish yoki rivojlanishini ta`minlaydi. Aks holda, ular o‘zlari 

---

oldiga qo‘yilgan maqsadga erisha olmay bozor munosabatlarida o‘rinlarini 
yo‘qotadilar. 
Demak, korxonalar bozordagi mavjud holatni va o‘zlaridagi ichki 
imkoniyatlarni chuqur o‘rganmay turib faoliyatlarini amalga oshira olmaydilar
yoki qo‘yilgan maqsadga erisha olmaydilar. 
Bozor munosabatlarida korxonalar faoliyatini boshlashi yoki davom 
ettirishidan oldin, dastavval uning va o‘zining barcha holat va imkoniyatlarini 
chuqur tahlil qilishga majbur. Natijada, tavakkalchilikka asoslangan, lekin ayni 
paytda ilmiy asosiga ega bo‘lgan faoliyat dasturi ishlab chiqiladi. Dasturga amal 
qilish esa mablag’lardan to‘g’ri va samarali foydalanishni ta`minlaydi. 
Bozor munosabatlarini rivojlanib, tobora takomillashib borishi korxonalarda 
tahlil 
qilinadigan, 
o‘rganiladigan ob`ektlar sonini ham ko‘payitirib, 
murakkablashtirib bormoqda. Jumladan, bozordagi infrastruktura xizmatidan 
boshlab to korxonadagi ta`minot, ishlab chiqarish, sotish va boshqa hisob-kitoblar 
hamda moliyaviy munosa-batlargacha, qiymat yaratilishi va erishilishining barcha 
bosqichlari va shu kabilar ular uchun tahlil ob`ekti bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, 2009 
yildan boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi iqtisodiy tahlil ishlarida ham 
jiddiy kamchiliklar mavjudligini va bu borada ko‘plab ishlarni amalga oshirish 
zarurligini ko‘rsatib berdi. 
Ma`lumki, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot o‘zgaruvchanlik 
tavsifiga ega. Korxonalar o‘z faoliyatini har doim uzluksiz uning talablarga 
moslashtirib boradi. Bu jarayon korxonada marketing tadqiqotlarini ishlab chiqish
va unga amal qilishni talab etadi. 
Demak, tashqi va ichki muhit ta`siridan kelib chiqqan holda korxonalar o‘z 
faoliyatini marketing yo‘nalishida olib borishga majbur. Natija esa, strategiya va 
taktikani hamda unga muvofiq keluvchi dasturlar va rejalarni ishlab chiqishni 
ta`minlaydi. 
Bozor sharoitida ilmiy asosda ishlab chiqilgan biznes-rejalar harakat uchun 
ko‘llanmadir. Rejani ilmiy asosda bo‘lishi bevosita iqtisodiy tahlil ishlari bilan 
bog’langandir. Chunki, reja ko‘rsatkichlari bozordagi holat, o‘tgan yillar tajribasi, 
belgilangan me`yorlar, yetakchi korxonalar hamda ichki imkoniyatlar ahvolidan 
kelib chiqib belgilanadi. 
Mazkur tadbir mulk egalari uchun o‘ta muhim hisoblanib, mablag’lardan 
foydalanishda eng yaxshi deb tanlangan samarali yo‘nalishning har bir bosqichida 
amalga oshiriladigan hatti-harakat aniq belgilanib olinadi. Undan kutiladigan 
natijalar esa ilmiy asosda hisob-kitob qilinadi. Demak, rejalashtirish ishlarining har 
bir elementi dastavval turli usullar bilan muqobillik asosda tahlil etiladi. Natijada 
esa, eng maqbul faoliyat deb tanlab olingan yo‘nalish uchun mablag’lardan 
foydalanishda imkon qadar samarali chora-tadbirlar ilmiy asosda ishlab chiqiladi. 

---

Korxonalar ishlab chiqarish va tijorat ishlarini amalga oshira boshlaganida 
haqiqiy ma`lumotlar olinib uni reja ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanib ko‘riladi. Bu 
bilan rejaning naqadar realligiga baho beriladi, yuzaga kelgan ijobiy yoki salbiy 
holatlar aniqlanadi hamda qay darajada imkoniyatlar ko‘zda tutilgani o‘rganiladi. 
Haqiqiy ma`lumotlar bevosita bozordagi holat bilan ham bog’lanadi. Bozordagi 
o‘zgarishlar va ularning korxona faoliyatiga ijobiy yoki salbiy ta`sirini tezkorlik 
bilan tahlil qilinadi. Shu asosda tegishli chora-tadbirlar belgilanadi. 
Demak, bozor sharoitida iqtisodiy tahlil vositasida barcha jarayonlar aniq 
faktlar bilan analitik usulda tahlil qilinib, ularni sintez yo‘li bilan umumlashtirib 
tegishli qarorlar qabul qilinadi hamda korxona faoliyatiga ta`sir o‘tkaziladi. 
Albatta, iqtisodiy tahlil bozor sharoitida faqatgina haqiqiy holatni o‘rganib 
uni ijobiy tomonga o‘zgartirish vazifasini bajaribgina qolmaydi. Balki uning 
vositasida korxona faoliyati bilan qiziquvchi tashqi shaxslar uchun ham zarur 
bo‘lgan ma`lumotlar tayyorlanadi. Bu bilan korxonani moliyaviy holati hamda 
iqtisodiy imkoniyati to‘g’risida ham to‘la tasavvur xosil qilinadi. Natija esa, 
korxonaga ko‘plab hamkorlar jalb qilinish imkoniyati oshadi.
Bozor munosabatlari sohasida har qanday xo‘jalik yurituvchi sub`ektning 
o‘z tasarrufidagi barcha resurslar – moliyaviy, moddiy va mehnat resurslari 
harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini to‘g’ri boshqarishni 
ta`minlashi zarur bo‘ladi. Ammo, ko‘pgina korxona va tashkilotlar iqtisodiy 
mustaqilliq hamda ichki va tashqi bozorda bitimlar tuzish xuquqini qo‘lga 
kiritganlaridan so‘ng xo‘jalik yuritishning yangi sharoitlariga tayyor emasliklari 
ayon bo‘lib qoldi. 
Bozor iqtisodiyoti sohasida boshqaruv sub`ektlariga faqat axborotga ega 
bo‘lishning o‘zi kifoya qilmaydi. Bu axborot bilan ishlash, to‘g’ri xulosalar 
chiqarish va ulardan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida 
foydalanish zarur bo‘ladi. Samarali boshqarishda eng muhimi axborot va undan 
foydalana bilishdir. 
Iqtisodiy axborotlar bilan ishlashning eng muhim jihatlaridan biri uni tahlil 
qilishdir. Tahlil davomida xo‘jalik faoliyatini o‘rganishda hamda xulosalar 
chiqarishda asos bo‘ladigan bir qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 
Iqtisodiy tahlilning ikki xil yo‘nalishini ko‘rsatish mumkin: