1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

Kompleks iqtisodiy tahlilda o‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi

Mehnat resurslari bilan bog‘lik bo‘lgan ko‘rsatkichlar tahlili

Mehnat vositalari hamda nomoddiy aktivlar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlar

Mehnat ashyolari bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlar tahlili

	tahlili
Ishlab chiqarish va faoliyat natijaviyligi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlar tahlili
Moliyaviy holat va to‘lov layoqati bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlar tahlili

Kompleks iqtisodiy tahlilda barcha ko‘rsatkichlar o‘zaro aloqadorlikda va bog‘lanishda o‘rganilgan holda korxona faoliyatiga umumiy tashxis qo‘yiladi. Ishlab chiqarish samaradorligi va faoliyat natijaviyligini oshirish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi umumlashtiriladi.

Kompleks iqtisodiy tahlildagi barcha ko‘rsatkichlar o‘rganiladigan masalalardan kelib chiqadi. O‘rganiladigan masalalarni aniqlash esa ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlarni bilishda eng muhim yondashish hisoblanadi. Demak, tahlilda o‘rganiladigan masalalar quyidagi tartibda bo‘lishi mumkin:

1. 
   Korxona faoliyatining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga kompleks sharh.
   
2. 
   Ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy darajasi hamda mahsulotlar sifati tahlili.
   
3. 
   Korxona mahsulotlariga bozordagi talab va taklifning tahlili.
   
4. 
   Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi tahlili.
   

4. 
   Mehnat resurslaridan foydalanish, mehnat va unga haq to‘lash tahlili.
   
5. 
   Moddiy resurlardan foydalanish tahlili
   
6. 
   Asosiy vositalardan foydalanish tahlili.
   
7. 
   Ishlab chiqarish xarajatlari hamda mahsulotlar tannarxi tahlili.
   
8. 
   Korxona moliyaviy natijalari va rentabelligi tahlili.
   
9. 
   Korxona moliyaviy holati va barqarorligi tahlili.
   
10. 
    Korxona faoliyatiga umumlashtiruvchi baho berish.
    

Ushbu masalalar tahlil maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib o‘rganiladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning imkoniyatlarini aniqlash tahlilning asosiy maqsadini ham belgilaydi. Ya’ni mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish va korxonaning moliyaviy natijalarini hamda holatini yaxshilash bo‘yicha subyektda mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlarni aniqlash va ularni amaliyotga tatbiq etish chora-tadbirlarini belgilash tahlilning muhim vazifasi hisoblanadi.
Tahlilda har bir tarkib bo‘yicha mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlar aniqlanib ularga baho beriladi. Jumladan, ishlab chiqarishda mehnat resurslari bo‘yicha imkoniyatlar, mehnat vositalari va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha imkoniyatlar, mehnat predmetlari va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha imkoniyatlar, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yuzasidan imkoniyatlar mavjudligi va shu kabilarni belgilash mumkin.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning ichki imkoniyatlari – resurslardan foydalanish bo‘yicha korxonada mavjud bo‘lgan, biroq ishga solinmagan zaxiralarning mavjudligidan tashkil topadi.
Bu imkoniyatlar birinchi navbatda korxonaning mehnat vositalari, texnologiyalari va zamonaviy mehnat vositalari bilan qurollanish darajasiga hamda ularning holatiga bog‘liq.
Imkoniyat – korxona iqtisodini kuchaytirishning muhim vositasidir. Agarda subyektda ulardan to‘liq va to‘g‘ri foydalanilsa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yuzasidan muhim ijobiy natijalarga erishiladi.
Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan mavjud zaxiralardan foydalanish holatiga ham bog‘liq.
Korxona biznes-rejalarini belgilashda barcha imkoniyatlar hisobga olinadi va ularning realizatsiyasi reja bajarilishi davomida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari faoliyatdagi texnologiyalarni takomillashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish hamda uning tashkiliy texnikaviy darajasini yaxshilash, mehnatni tashkil etish, boshqaruvni takomillashtirish kabilar orqali ham belgilanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda makro darajadagi imkoniyatlarni tarkiblashni quyidagi uch guruhi ajratiladi.

1. 
   Iqtisodiyot.
   
2. 
   Tarmoq.
   
3. 
   Ichki xo‘jalik imkoniyatlari.
   

Korxonada har bir imkoniyatdan maqsadga muvofiq foydalanish yo‘llari ishlab chiqilishi zarur.
Korxona ichki imkoniyatlari quyidagi tarkib bo‘yicha guruhlanadi.

1. 
   mehnat vositalari bilan bog‘liq bo‘lgan imkoniyatlar:
   

• 
  ishlab chiqarish vositalari va ularni modernizatsiyalash, ishlab chiqarish texnologiyalarining samarali turlarini ishlab chiqarishga jalb etish, asosiy vositalarning aktiv qismini ko‘paytirish, informatsion texnologiyalarga asoslangan ish o‘rinlarini tashkil etish;
  
• 
  asosiy vositalarni zamonaviylashtirish, ishlab chiqarish uskunalarining mehnat unumi, samarasini oshirish;
  
• 
  asosiy vositalarga xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlarni tashkil etish va ular faoliyatini faollashtirish;
  
• 
  texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni tashkil etishning usullarini faollashtirish, ishlab chiqarish maromiyligiga amal etish, texnik standartlar va loyihalar tuzilishi va shu kabilar.
  

2. 
   moddiy va yoqilg‘i energetika resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan imkoniyatlar:
   

• 
  xomashyo va materiallarni sarf me’yorlarini to‘g‘ri belgilash va ularga amal qilish;
  
• 
  zamonaviy texnika va chiqindisiz texnologiyalarni joriy qilish;
  
• 
  ishlab chiqarishdagi braklar hajmini kamaytirish;
  
• 
  yoqilg‘i va elektr energiya resurslaridan foydalanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish.
  

d) mehnat resurslaridan samarali foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan imkoniyatlar:

• 
  mehnat sharoitlarini yaxshilash;
  
• 
  xodimlar bilan ta’minlanish holati va harakatini to‘g‘ri boshqarish;
  
• 
  ish o‘rinlariga xizmat ko‘rsatish holatini yaxshilash;
  
• 
  ish o‘rinlarini tashkil etishning takomilashtirish;
  
• 
  mehnatning taqsimlanishini ilmiy asosda tashkil etish;
  
• 
  mehnatni me’yorlashtirishni takomillashtirish.
  

d) mahsulot tannarxini pasaytirish va foydani ko‘paytirish bo‘yicha imkoniyatlar:

• 
  ishlab chiqarishning texnik-texnologik darajasidan to‘g‘ri foydalanish;.
  
• 
  ishlab chiqarish va mehnatni to‘g‘ri tashkil etish;
  
• 
  mahsulotlar divertsifikatsiyasi hamda hajmini oshirish;
  
• 
  mahsulotlarning tarkibi hamda sifatini yaxshilab borish;
  
• 
  tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilash;
  
• 
  ishlab chiqarishning rivojlanishi va shu kabilar.
  

Korxonadagi imkoniyatlar faoliyatning intensiv rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy rivojlantirishning muhim yo‘nalishlari sifatida intensiv va ekstensiv yo‘nalishlar tarkiblanadi. Intensiv rivojlantirish va ekstensiv rivojlanish yo‘nalishlari bir-biridan bevosita miqdoriy ko‘rsatkichlarga farqlanishi bilan tavsiflanadi.
Ekstensiv asosda rivojlanish mahsulot hajmini oshishi unga ta’sir etuvchi omillarning (mehnat vositalari, mehnat predmetlari, yer, ish kuchi sarfi va shu kabilar) o‘zgarishi bilan mutanosib holda sodir bo‘ladi. Misol uchun, hosilning ko‘payishi yer maydonining kengayishi, non mahsuloti un sarfi o‘zgarishi va shu kabilar bilan amalga oshiriladi
Intensiv rivojlanishda esa natijaning (mahsulot hajmi) ijobiy o‘zgarishi resurs sarfi oshishi bilan shartlanmaydi. Misol uchun, hosil miqdori hosildorlikni oshirish hisobiga ko‘paytiriladi. Yer maydonining kengayishi yoki o‘z holatida qolishi bu jarayonda e’tiborga olinmaydi. Intesiv rivojlanish fan-texnika yutuqlari hamda innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish asosida amalga oshiriladi. Serhosil urug‘ navining ekilishi hosildorlikni keskin oshiradi. Texnikalardan unumli foydalanish texnologik tadbirlarni o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlaydi.
Iqtisodiy tahlilda natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini baholashda intensiv yoki ekstensiv rivojlanishga baho berish zarur. Misol uchun, ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmining oshishi ishchilar sonini ortishi yoki bir ishchining mehnat unumdorligining o‘zgarishi bilan sodir bo‘lganligini bilish hamda uning dinamikasini kuzatish kerak. Bu bilan nisbiy iqtisodlar aniqlanadi.
Ishlab chiqarishning ichki imkoniyatlari resurslarning har bir turi, ulardan foydalanish o‘rni, joyi bo‘yicha tarkibli va umumiy o‘rganilgan holda korxona bo‘yicha kompleks baholanadi hamda ularni boshqarishning chora-tadbirlari belgilanadi.
Ishlab chiqarish faoliyatini intensifikatsiya qilinganligini baholash ham kompleks tahlilda muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun rentabellik ko‘rsatkichidan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur ko‘rsatkich asosiy faoliyatdan olingan foydani ishlab chiqarish asosiy vositalari va moddiy aylanma mablag‘larga nisbati bilan hisoblanadi.