1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

MOLIYA-XO’JALIK FAOLIYATINI ASOSIY KO’RSATKICH- LARINI TAHLIL QILISH USLUBI

1. 
   Xarajatlar va mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tahlili
   

2. Moliyaviy natijalar hamda rentabellik ko‘rsatkichlari tahlili

3. 
   Korxona moliyaviy holati tahlili
   

1. Xarajatlar va mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tahlili

Zamonaviy iqtisodiy nazariyada xarajatlar tushunchasi korxona faoliyatining buxgalteriya hisob-kitoblarida aks etadigan xarajatlar tushunchasidan farq qiluvchi ba’zi bir jihatlarga ega. Chunki buxgalteriya hisob-kitoblarida xarajatlar mazkur

fanning usullari, tamoyillari va rasmiy belgilangan talablari asosida shakllantiriladi.
Buxgalteriya hisobining xalqaro va milliy standartlarida xo‘jalik yurituvchi subyektlar xarajatlari tushunchasi – aktivlardan foydalanish yoki ularning chiqib ketishi, foydani kamaytiruvchi zararlar yoki majburiyatlarni qamrab oladi deb ifodalanadi Bundan ma’lum bo‘lmoqdaki, xo‘jalik subyektlarining xarajatlari o‘z mazmuni, yuzaga chiqish shakli va boshqa belgilari bo‘yicha bir necha turdan iborat bo‘ladi. Ularni alohida o‘rganish xo‘jalik faoliyati moliyaviy natijalarini to‘g‘ri aniqlash, mablag‘larni maqsadga muvofiq sarflash, ularni boshqarish, nazo- rat qilish, tahlil etish, bu boradagi hisob ishlarini ilmiy tashkil etish hamda soddalashtirish uchun zarur.
Xo‘jalik subyektlari faoliyatidagi xarajatlar to‘g‘risida iqtisodiy ma’lumotlarni obyektiv shakllantirish masalasi – buxgalteriya hisobi va uning usullari orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy tahlilda ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilishning turli usullari mavjud. Xarajatlarni zararsizlik nuqtasi yoki zararsizlikni ta’minlovchi mahsulot hajmi bo‘yicha tahlil qilish ham keng tarqalgan yondashuvlardan biridir.
Ushbu tartibda xarajatlarni o‘zgarmas, o‘zgaruvchan hamda diskert tartibdagi turlari bo‘yicha o‘rganish mumkin. Yoki eng maqbul foyda hajmini ta’minlaydigan xarajat miqdorini belgilash kabilar tahlil ishlarida samarali qo‘llaniladi.
Moliyaviy natijalarni shakllantiruvchi xarajatlar tarkibi tahlili ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. Unda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, davr xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar kabilar ham bu boradagi o‘rganiladigan masalalardir.
Ishlab chiqarish tartibidagi sarflarni o‘zida umumlashtirib aks ettirgan mahsulot tannarxi ham xarajatlar tahlilida markaziy jihat egallaydi. Amaldagi tartibga mufofiq milliy hisob tizimimizda xarajatlar quyidagi elementlardan tashkil topadi:

• 
  bevosita va bilvosita tavsifdagi moddiy xarajatlar;
  
• 
  bevosita va bilvosita tavsifdagi ish haqi xarajatlari hamda unga bog‘liq ijtimoiy ajratmalar;
  
• 
  bevosita va bilvosita tavsifdagi asosiy vositalar hamda nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  bevosita va bilvosita tavsifdagi boshqa xarajatlar.
  

Mahsulot tannarxini tahlil etishdan asosiy maqsad uni pasaytirish yuzasidan korxonada mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlarni aniqlash va foydani oshirish masalasida xarajatlarni to‘g‘ri va o‘rinli boshqarishning shartlarini belgilashdan iborat.
Bunda bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va ularning o‘zgarish sabablariga ahamiyat beriladi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan barcha xarajatlarning o‘zgarish sabablarini me’yorlar va baholar ta’siri asosida tadqiq etish mumkin.
Mahsulot tannarxini tahlil etishda muhim iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin, ya’ni a) bir
so‘mlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan:

• 
  material xarajatlar;
  
• 
  ish haqi va ijtimoiy ajratmalar;
  
• 
  asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  boshqa xarajatlar;
  

b) mahsulotning jami xarajat sig‘imi:

• 
  o‘zgaruvchan xarajatlar;
  
• 
  o‘zgarmas;
  
• 
  diskert xarajatlar.
  

Bir so‘mlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat ko‘rsatkichlari quyidagi bog‘lanishlar bo‘yicha aniqlanadi.