1-мавзу. Иқтисодиётни тартибга солиш тушунчаси

1-МАВЗУ. Иқтисодиётни тартибга солиш тушунчаси.
1.1.Давлат иқтисо диётини тартибга солиш зарурияти.
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш бозор хўжалиги шароитида қонун чиқарувчи, бажарувчи ва назорат тизимларига фаолият кўрсатишдан иборат. Давлат ва жамоа ташкилотлари мавжуд ижтимоий иқтисодий тизимни ўзгараётган шароитга мувоффиқлаштириш ва
мослаштириш ишларини амаллаштиради.
Бозор хўжалигининг ривожланиши билан иқтисодий ва ижтимоий муаммолар келиб чиқади ва
кескинлаштиради. Уларни хусусий мулкчилик базасида автоматик равишда ҳал қи лиш мумкин
эмас. Шу холдан муҳим инв естициялар, камрентАбелли ва рентАбельсиз, шахсий капитални
қизиқтирмайдиган, лекин миллий масштабда ривожланишни давом эттириши керак: тармоқлар ва умумҳўжалик кризислари, ишсизликлар, пул муомаласини бўзилиши, жаҳон бозоридаги рақобатнинг кескинлашиши давлатнинг иқтисодий сиёсатини талаб этади. (ДИТС)Назарий жихатдан ДИС давлат иқтисодиётини тартибга солишдан кенгрок, чунки ДИС давлатнинг ҳўжалик ҳаётига ралашмаслик тамоилларига асосланиши мумкин. Ҳозирги замонда давлатнинг ижтимоий - иқтисодий жараёнларига аралашмаслиги ҳаёлга ҳам келмайди. давлат иқтисодиётини тартибга солиш кераклиги хақида эмас унинг шакли, миқёси ва интенсивлиги ҳақида бахслар кетиши мумкин. Шундан ҳулоса қилиш мумкинки, давлат иқтисодиётини тартибга солиш ва ДИС маъноси бир хил. Давлат иқтисодиётини тартибга солиш нинг объектив имконияти шундан иборатки,унинг фаолияти
иқтисодий ривожланиш, маълум даражага етиш ишлаб чиқариш ва капитал концентрацияси пайдо бўлади. Хозирги замон шароитида давлат иқтисодиётини тартибга солиш ишлаб чиқариш жараёнининг бир бўлаги бўлиб ҳисобланади. Улар бир қанча турли масалаларни ечадилар. М: иқтисодий ўсишни раъбатлантиради, бандликни тартибга солади, тармоқлар ва р егионларни тузилма ини ўзгаришини раъбатлатирад, экспортни қуллаб қувватлайди.
Давлат иқтисодиётини тартибга солиш нинг мохияти иқтисодий ва ижтимоий муаммолар билан жаҳонда аниқланади. Давлат иқтисодиётини тартибга солиш нинг м еханизмининг ривожланиши баъзи бир мамлакатларда Гарбий Европа (Франция, Германия, Австрия, Испания) ва Японияда, тез ривожланаётган Осиё ва Лотин америкаси. Давлат иқтисодиётини тартибга солиш кам ривожланганларга АҚШ, Канада, Австралия, бу ерда Европага қараганда ижтимоий - иқтисодий ўзгаришлар бўлмаган, иккинчи жаҳон уруши таъсири, социализм лагерларининг пайдо бўлиши, кейинчалик унинг ёъқ қилиниши ва хусусий капиталнинг жуда кучайиб кетиши.
Давлат иқтисодиётини тартибга солиш нинг роли айникса ривожланаётган мамлакатларда катта.
Мустакил иқтисодиётнинг вужудга келиши, собиқ ижтимоийистик мамлакатлар, давлат мулки
шаклида режалаштиришдан бозор хўжалигининг хусусий мулкчилик шаклига ўтишини амалга оширишдан иборат. Назарий аниқки, эркин бозор тизимида ҳеч қандай монополия тури учун ўрин қолмайди, амалиётда иш қийинроқ кечсада. Бу ерда асосий ўринни бозор муносабатларини тартибга солишда давлатнинг иқтисодий роли эгаллайди. Эркин бозор имкониятлари чегарасиз эмас. У мавжуд жамиятнинг барча ижтимоий ва иқтисодий муаммоларини ечишга кафолат берилмайди, шунинг учун қаерда эркин бозор натижа берилмаган жойларда, давлатнинг иқтисодий аралашуви зарур. Стерилли иқтисодиётда ҳам эркин капитализм сақланади, с ҳу жумладан, бозор меҳанизими учун тегишли бўлмаган қуйидаги уч муаммо мавжуд:
1)Ташқи самараларда давлат томонидан тартибга солиш.
Бозор макроиқтисодий система қатнашчилари барча ижтимоий-иқтисодий муносабатларини ўз ичига олмайди. Фаолият ва ишлаб чиқарувчилар ҳамда харидорлар ўртача ҳам бўлмаган пул меъёрга эга эмас ташқи самараларни келтириб чиқарадилар. Масалан, атрофни ифлослантириб турган, бозор рақобатида қатнашадиган саноат корхоналари мавжуд. Бу ташқи самараларни бозор ҳеч нарса қилолмайди. Бу ерда давлатнинг иштирокисиз ҳеч нима қилиб бўлмайди. Кўпгина мамлакатларда бизнесни табиатни тиклашга капитал қўйишга мажбур қилиш учун давлат ҳуқуқий ва маъмурий таянчлардан фойдаланади.
Замонавий давлат доимий эркин рақо бат тизимидагидек, бозор иқтисодиётида ҳам бўзулиб турадиган атроф -муҳит соғлом бўлган шароитда инсон ҳаётининг жавобгарлигини ўз
бўйнига оладиган давлатдир.ривожланишига имкон яратувчи шароитларни яратилишини олдини олади.
- Давлатни ташқи иқтисодини тартибга солишни _ бу давлатнинг экспорт ва импорт структурасига таъсирининг кенг кўламдаги чоралари ва воситалари, ташқи савдо жараёнлари, давлат чегарасини кесиб ўтувчи товарлар оқими устидан назорат, давлатга кирадиган ва чиқадиган маблағлар харакати, валюта алмашинувидир. Бундай тартибга солиш мамлакат иқтисодий қизиқишларининг химоялаш мақсадларини, ташқи иқтисодий алоқаларни иқтисодий хавфсизликни таъминлаш самарадорлигини оширишни кўзда тутади. (3) давлатни иқтис одий тартибга солишнинг асосий шакллари мана шулардир. Давлат иқтисодиётини тартибга солиш нинг м еханизмини тушиниш учун унинг субъекти, объекти, мақсади, куроли, маблағи ва ривожланиш этапларини урганиб чиқиш лозим. иқтисодий сиёсатнинг субъ екти бўлиб ҳўжалик ишларини олиб борувчилар ва кўрсатувчилар ҳисобланади