1-mavzu: Kirish. Davlatshilik fanidan Maruza matnlari tushinshasi va uning kelib shiqishi
Download 214.15 Kb. Pdf ko'rish
|
1 dav
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. O’zbekiston davlatchiligi tarixi fani predmeti.
- 1. Davlatchilik tushunchasi
- 2. O’zbekiston davlatchiligi tarixi fanining g’oyaviy-nazariy asoslari va metodologik tamoyillari.
- 3.O’zbekiston davlatchiligi tarixini davrlashtirish
- 4. Vatan tarixini O’rganishda manbalarning O’rni va ah’amiyati.
- 5.O’zbekiston davlatchiligi tarixini O’rganishning ah’amiyati
- TAYaNCh İBORALAR: Vatan
- İlmiylik
|
1-mavzu: Kirish. Davlatshilik fanidan Maruza matnlari tushinshasi va uning kelib shiqishi. Reja:
1.O’zbekiston davlatchiligi tarixi fanining predmeti. 2. Davlatshilik tushinshasi va uning kelib shiqishi. 3.O’zbekiston davlatchiligi fanishning nazariy-metodologik asoslari. 4.Vatan tarixini O’rganishda tarixiy manbalarining O’rni va ah’amiyati.
Mustaqil Vatanimiz O’zbekiston va O’zbek xalqi O’zining boy va sermazmun tarixiga ega. Qadim zamonlardan buёn Vatanimiz Xitoy, Xindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunёga mashh’urdir.Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O’zbek xalqining boy va qadimiy davlatchilik tarixi bor. O’lkamiz xududida dastlabki davlat tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridaёq paydo olib, qariyb 3000 yil davomida takomillashib dunё davlatchiligi rivojida yuksak darajaga otarilgan. O’zbeklar Somoniylar(819-1005), Chig’atoy ulusi(1227-1370), Temur va Temuriylar davlati(1370-1506)ning ijtimoiy siёsiy xaёtida katta rol O’ynaydilar. O’zbeklarning ajdodlari Saljuqiylar(1028-1194) va G’aznaviylar(977-1186) davlatining xarbiy-siёsiy tayanchi oldilar. O/zbeklar XVI asrning boshida Shayboniylar davlatiga(1500-1601) asos soldilar. Ashtar-xoniylar(1601-1757) va Mangitlar (1757-1920) davlatini h’am asosan ular boshqardilar. Quqon(1709-1876) va Xiva(1512-1920) xonliklari h’am O’zbeklarning davlati edi. Vatanimiz tarixi O’zbek xalqining jah’on tarixi va madaniyati xazinasiga ulkan xissa oshganligidan guvoh’lik beradi. O’zbeklar O’z tarixi davomida O’zlariga oshni olgan va op vaqtlar bir davlat, masalan, Somoniylar, Temuriylar va x.k. tarkibiga kirgan tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar va turkmanlar, Eron va Afg’oniston xalqlari bilan yaqindan iqtisodiy va madaniy h’amkorlikda oldilar, ulardan nimalarnidir O’rgandilar, ularga nimalarnidir O’rgatdilar.
O’rta Osiёda davlatchilik eramizdan oldingi IX-VIII asrlarda vujudga keladi. Davlatning vujudga kelishiga sabab, deh’qonchilik bilan chorvachilikning rivojlanishi oldi. Qadimgi, yani ilk davlatlar mayda xududiy bilik, “madaniy ojalik tumanlari” sifatida olib, ularning maydonlari 5-10 km 2 olib, ular asosan deh’qonchilik qilinadigan oazislarni O’z ichiga olgan odatda bu davlatlar tarkibiga ah’oli yashaydigan joylar, sug’oriladigan erlar, sug’oriladigan erlar, sug’orish sistemalari h’amda yaylovlar kirgan.
O’rta asrlarda ikki darё oralig’ida yaratilgan yuksak madaniyatni O’sha xalqlarning mushtarak madaniyati deb h’isoblamoq kerak. Al-Forobiy va Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy, İbn-Sino va Abu Rayxon Beruniy, At-Termiziy va Burxoniddin Marg’iloniy, Abdurazzoq Samarqandiy va Ulug’bek, Ali Qushchi va Bobur, Xofiz Tanish Buxoriy va Ah’mad Donish singari oplab jah’onga mashh’ur olimlar shu zaminda etishdi. Ularning riёziёt va falakiёt, tibbiёt va falsafa, xadis va fiqh’, tarix va adabiёt, xullas ilmning boshqa op soh’alari oyicha yaratgan asarlari bugun jah’on ilm-fani xazinasiga ork olib turibdi. Ajdodlarimiz barpo etgan Samarqand, Buxoro, Xiva va Shaxrisabz kabi oh’na shah’arlar bugungi kunda jah’on miqёsidagi ziёratgoh’ga aylangan. Muqaddas erimiz orqali O’tgan Buyuk ipak oli Osiё va Evropadagi xalqlar va mamlakatlarni bir-biriga bog’lab turgan xalqaro h’amkorlikka xizmat qilgan. Ana shunday qadimiy va buyuk mamlakat tarixini, O’lkamizda ming yillar davomida yashab, kurashib, ijod qilib kelaёtgan xalqimiz O’tmishini «O’zbekiston davlatchiligi tarixi» fani O’rgatadi.
«O’zbekiston davlatchiligi tarixi» fanining predmeti xalqimizning eng qadimgi zamonlardan to xozirgi kunlargacha bosib O’tgan uzoq va murakkab tarixiy olini, ijtimoiy-siёsiy, iqtisodiy, madaniy va manaviy h’aёtini xolisona O’rganishdan iboratdir. O’zbekiston avlatchiligi tarixi ajdodlarimizning yashash uchun kurash, uzluksiz meh’nat tufayli takomillashib borish va h’ozirgi odamlar darajasiga otarilish jaraёnini, dini, ёzuvi, ilm-fani, adabiёt va sanatini ёritadi. Vatanimiz tarixi o’zbeklarning xalq, millat olib shakllanish jaraёnini, ajdodlarimiz qoldirgan boy manaviy merosni, davlatlarning tashkil topishi va ularning ichki va tashqi siёsatini O’rgatadi. Vatanimiz tarixi xalqimizning malum bir davrlarda boshqa davlatlarga qaram olib qolganligini, qaramlik azobining naqadar ayanchli, mashaqqatli olganligini, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun kurashini va bunda mardlik, jasorat orsatgan xalq qah’ramonlari va davlat arboblari faoliyatlarini keng rejada O’rgatadi.
«O’zbekiston davlatchiligi tarixi» fani xalqimizning mustaqil taraqqiёt oliga kirishi, mustaqillik yillarida milliy, h’uquqiy davlatchilik qurilishi, demokratik, fuqarolik jamiyati qurish, erkin bozor iqtisodiёtini yaratish jabh’alaridagi faoliyatini O’rgatadi.
«O’zbekiston davlatchiligi tarixi» fani xalqimiz tarixini h’aqqoniy tasvirlovchi, aks ettiruvchi ozgu, ijtimoiy, siёsiy, tarbiyaviy, manaviy saboqlar majmuasidir. 2. O’zbekiston davlatchiligi tarixi fanining g’oyaviy-nazariy asoslari va metodologik tamoyillari. Har qanday fan kabi o’zbekiston davlatchiligi tarixi fani h’am O’zining g’oyaviy-nazariy asoslari, ilmiy talimotlari, metodi (usuli) va metodologik tamoyillariga ega. Bular O’zbekiston davlatchiligi tarixi fanining asosini tashkil etib, uning rivojlanishi, jamiyat va milliy manfaati olida nufuzining ortib borishida, Vatan tarixining h’aqqoniy ёzilishi va tarixiy h’aqiqatning yuzaga chiqishida xizmat qiladi.
Vatanimiz tarixini O’rganishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti İslom Karimovning asarlari, maruza va nutqlari, farmon va farmoyishlari, mustaqillik davrida qilingan qonunlar va boshqa meёriy xujjatlar muh’im nazariy-metodologik asos olib xizmat qiladi. İslom Karimov tarixning muqaddas milliy va umuminsoniy xotira h’amda qadriyat ekanligini takidlab, «Tarixiy xotirasiz kelajak oq», «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi», «Tarix-xalq manaviyatining asosida» degan teran falsafiy fikrlarni ilgari surdi. Uning tarix ilmiga oid nazariya va talimotlari h’amda metodologik tamoyillari faqat ichki milliy doiradagi talabgagina emas, balki h’alqaro qoidalarga h’am mos keladi. Tarixiy voqealarni O’rganishda qanday ilmiy- nazariy metodologik asoslarga tayanishning ah’amiyati juda katta. Shurolar davrida h’ar qanday voqeani ёritishga kamfirka mafkuraviyligi, partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan ёndashildi. Mamlakat, butun bir xalq tarixi ikkiga eksplutator va ekspluatatsiya qilinuvchilar, quldorlar va qullar, feodallar va qaram deh’konlar, burjuaziya va ёllanma ishchilar, boylar va kambag’allarga ajratildi. Mulkdorlar, ular orasidan chiqqan beklar, amirlar, xonlar, davlat arboblari, ruh’oniylar qoralandi, nomlari badnom qilindi. Tarixiy voqealar jamiyat azolarining bir qismi kambag’allar va oqsillarni h’imoya qilgan h’olda ularning manfaatiga oysundirilgan h’olda ёritildi. Buyuk olimlar, allomalar, marifatparvar shoiru-ulamolar, ёzuvchilar ikkiga materialistlar va idealistlarga olindi. Oqibatda opgina tarixiy voqea-h’odisalar soh’talashtirildi, O’tmishi qoralandi, manaviy merosimiz, milliy qadriyatlarimiz h’aqoratlandi.Xalqimiz tarixining bu qadar soh’talashtirilishiga faqat marksistik metodologiyaning yaroqsizligi aybdor deyish kifoya qilmaydi, albatta. Bu borada mamlakatda xukmron olgan totalitar tuzumning roli katta oldi. Tarix esa uning xizmatkoriga, targ’ibotchisi va h’imoyachisiga aylantirilgan edi.O’zbekiston tarixini O’rganishda, tarixiy voqea, h’odisalarni og’ri ёritishda bir qator nazariy-metodologik tamoyillardan foydalaniladi.
Dialektik usul ana shunday tamoyillardan biridir. İnsoniyat h’aёti, jamiyat taraqqiёti dialektik jaraёndir. Dialektika olam yagona va yah’lit, unda sodir oladigan h’odisalar, voqealar umumiy va O’zaro bog’lanishda, uzluksiz h’arakatda, ziddiyatli taraqqiy ёtda oladi, deb talim beradi. Dialektikaning bilish nazariyasi sifatida shakllanishi va rivojlanishida Geraklit, Aristotel, Xorazmiy, Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, İbn Sino, Ulug’bek, Dekart, Spinoza, Gegel, Gertsen va boshqalarning xizmati katta. Ular tabiat, tarixiy va manaviy dunёni bir jaraёn shaklida, yani ularni uzluksiz h’arakat qilib, O’zgarib, taraqqiy qilib turadigan xolda, taraqqiёtni ichki bog’lanishida olib O’rganish metologiyasini yaratdilar. Darh’aqiqat, O’zbekiston davlatchiligi tarixi avvalo Markaziy Osiё mamlakatlari, qolaversa bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Shu sababdan O’zbekiston davlatchiligi tarixini oshni mamlakatlar tarixi bilan bog’liq h’olda, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa qarama-qarshi oymagan h’olda O’rganish taqozo etiladi. Qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman, tojik, fors, afg’on, h’ind, arab va boshqa xalqlar, mamlakatlar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, O’zbekiston xalqlari tarixini h’am shunchalik chuqur, h’ar tomonlama O’rganish imkoniga ega olamiz. Vatan tarixini ёritishda xolislik, tarixiylik metodlari muh’im ah’amiyatga ega. Xolislik usuli tarixiy voqea, xodisalarni O’rganaёtganda ular bilan bog’liq olgan barcha faktlarning h’ech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tekshirishni, aniq, h’aqqoniy dalillarga asoslanishni talab qiladi. Mustaqqillik tarixini xolisona ёritish imkoniyatini yaratdi. «O’zbek olimlarining kuch-g’ayratlari bilan,-deb ёzadi. İ.A. Karimov,-tariximizning opdan-op g’oyat muh’im sah’ifalari, eng avvalo, Temuriylar davri, XIX asr oxiri, XX asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi. Shuni esda tutish muximki, O’tmishimizni «oqlash» vazifasi umuman olganda bajarib olindi, h’ozir esa asosiy vazifa, tarixiy tah’lilni ilmiy jih’atdan xolisona va h’alol amalga oshirishdan iboratdir». 1
1 Каримов И. А. Қзбекистон ХХI аср бқса\асида: хавфсизликка тащдид, бар=арорлик шартлари ва тара==иёт кафолатлари. Т., «Қзбекистон», 1997, 141-бет. Tarixiylik usuli voqea, h’odisalarni O’z davrining aniq tarixiy sharoitidan, O’sha davr muh’itidan, tarixiy rivojlanish jaraёnidan kelib chiqqan h’olda O’rganishni taqozo etadi. Har bir voqea, h’odisani boshqa voqealar, h’odisalar bilan bog’lab O’rgangandagina mazkur voqea h’odisaning umumiy tarixiy jaraёndagi O’rnini og’ri aniqlash, belgilash mumkin oladi. Har bir voqea, h’odisaga umumiy tarixiy jaraёnning bir qismi, olagi deb qaramoq zarur.
Har bir h’odisa, jaraёn qanday tarixiy muh’itda, nima uchun aynan shu paytda, shu shaklda sodir olganligini, bu h’odisa O’z taraqqiёtida qanday asosiy bosqichlarni bosib O’tganligini, keyinchalik u qanday olib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining talabidir. Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai nazaridan turib bah’o bermoqchi olsak u birinchidan, qachon, qanday tarixiy sharoitda paydo oldi, ikkinchidan, u O’z taraqqiёtida qanday bosqichlarni bosib O’tdi. Uchinchidan, uning tarixiy O’rni, mavqei qanday, degan savollarga aniq javob berish zarur oladi.
Tarixiylik tamoyili xalqning O’tmishini yagona tabiiy-tarixiy jaraёn deb, O’tmish h’ozirgi zamonni tayёrlaydi, h’ozirgi zamon esa kelajakni yaratadi deb qaraydi. İnsoniyat ana shunday umumiy oldan boraёtgan ekan, istiqbolda porloq h’aёt, farovon turmush qurmoqchi olgan avlod tarix fani orqali O’tmishni yaxshi bilmog’i lozim. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab etsak, h’ozirgi zamonni shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni og’ri tasavvur etamiz.
Vatan tarixini O’rganishda yuqorida qayd etilgan metodologik tamoyillar bilan bir qatorda faktlarni taqqoslash, mantiqiy-qiёsiy xulosalar chiqarish, falsafiy tafakkur, davrlashtirish, sotsiologik tadqiqotlar O’tkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan h’am foydalanish zarur. Vatan tarixini yaratishda beg’araz ilmiy xulosalar va xolislik, biror-bir mafkuraning suniy ustuvorligiga ol oymaslik va tariximizga insonparvarlik ozi bilan qarash g’oyasiga amal qilinishi kerak. Vatan tarixini O’rganish va ёritishda uning davrlarini ilmiy asosda tug’ri belgilash h’am muh’im ah’amiyatga ega. ShO’rolar xokimiyati yillarida chop etilgan Uzbekiston davlatchiligi tarixiga oid asarlar, darslik va boshqa adabiёtlarda tarixiy jaraёnlar buzib talqin qilindi va suniy tarzda tarixiy davrlar O’nlab topildi. Op xollarda tarixiy davrlarni belgilashda xalqimizning tarixiy O’tmish jaraёnlaridan kelib chiqqan h’olda ёndoshmasdan Russiya olimlari asarlaridan or-orona andoza ochirildi. Vatanimiz tarixini Russiya tarixiga moslashtirish olidan borildi.
Agar h’aqiqiy tarixiy nuqtai nazar bilan Vatan tarixiga ёndashadigan olsak, u quyidagi katta davrlarga olindi: 1. Vatanimiz davlatchiligi tarixining ilk bosuishlari va ibtidoiy jamoa davri. 2. Vatanimiz davlatchiligi O’rta asrlar davrida. 3. Turkiston davlati Rusiya boskini va mustamlakachilik davrida. 4. O’zbekiston davlatchiligi shO’rolar h’okimiyati davrida. 5. O’zbekistonning dkmokratik puxorolik davlatchiligi rivojlanichi va taraqqiёt oli. Bu katta davrlar O’z navbatida kichik davrlarga olib O’rganilishi mumkin. 4. Vatan tarixini O’rganishda manbalarning O’rni va ah’amiyati. O’zbekiston davlatchiligi tarixini va umuman O’tmish avlodlarimiz tarixini O’rganishda tarixiy manbalar muxim rol O’ynaydi. Vatanimiz tarixiga oid manbalarni shartli tarzda ikkiga moddiy va manaviy (ёzma, xalq og’zaki ijodi namunalari) manbaalarga olishi mumkin. 1. Moddiy manbaalarga arxeologik va antropologik ashёlar meh’nat va urush qurollari, uy-ruzg’or va zeb-ziynat buyumlari, muzey shah’arlar, tarixiy obidalar, ёdgorliklar kiradi. Misollar: meh’nat va urush qurollari ajdodlarimiz eng qadimgi zamonlardan tortib shu kungacha h’O’jalik va xarbiy ishda ishlatish uchun yasagan buyumlar-oddiy tosh qurollardan tortib, bugungi kunda ishlatilaёtgan eng zamonaviy asbob-uskunalar. Turli davrlarda turli ustalar tomonidan yaratilgan zeb- ziynat buyumlari. Afrosiёb kabi qadimiy shah’arlar qoldiqlari, Samarqand, Xiva, Buxoro va boshqa shah’arlarda saqlanib qolgan tarixiy obidalar.
2.Manaviy manbalarga ota-bobolarimizning yillar davomida yaratilgan ёzma asarlar va xalq og’zaki ijodi namunalari kiradi. Ёzma manbaalar qadim zamonlardan to shu kunlarga qadar ulug’ ajdodlarimiz, buyuk allomalar ёzib qoldirgan asarlar, turli ёzma h’ujjatlar, arxiv materiallari, kitoblar, vaqtli matbuot materiallar, kino- foto h’ujjatlar va xokazo. Ajdodlarimizning miloddan avvalgi VII-VIII asrlardagi h’aёtini O’rganishda «Avesto» kitobi qimmatli ёzma manba h’isoblanadi. Mazkur nodir kitobda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, dastlabki davlat tuzilmalarining shakllanish jaraёnlari O’z ifodasini topgan.
Vatanimiz tarixiga doir malumotlar yunon va rim manbalarida, chunonchi, Geradotning «İstoriya» (M.1972), Ksenofontning «Grecheskaya istoriya» (M.1935), Polibiyning «Vseobh’aya istoriya» (M.1980-1989), Arrianing «Poxod Aleksandra» (M., L., 1962), Strabonning «Geografiya v 17 knigax» (M., 1964); Kurtsiy Rufning «İstoriya Aleksandra Makedonskogo» (M., 1963) va boshqalarning asarlarida h’am uchraydi. Antik mualliflar tomonidan ёzib qoldirilgan malumotlarni oplovchi İ.V. Pyankovning «Srednyaya Aziya v izvestiyax antichnogo istorika Ktesiya» (Dushanbe, 1975), N.G.Gorbunovning «Fergana po svedeniyam antichnO’x avtorov. İstoriya i kultura narodov Sredney Azii» (L., 1976)kabi kitoblar h’am Vatanimiz tarixini O’rganishda ёrdam beradi.
Xitoy ёzma manbalaridan «Tarixiy guvoh’liklar» (mil.avv.Iasr), «Ulug’ Xan xonadoni tarixi» (milodiy I asr), «Kichik Xan xonadoni tarixi» (milodiy V asr), «Vey xonadoni tarixi» (milodiy VI asr), «Shimoliy podshoxliklar (Beyshi) tarixi» (milodiy VII asr) va boshqalarda Turkiston tarixi h’aqida malumotlar bor. Shuningdek, arman, vizantiyalik mualliflarning asarlarida h’am Vatanimiz tarixi h’aqida malumotlar uchraydi.
Vatanimiz tarixini O’rganishda turkiy, fors, arab manbalarining ah’amiyati katta. Qadimgi turk ёzuvi og’risida S.E. Malovning «Pamyatniki drevne-tyurkskiy pismennosti» (M., 1951) va «Eniseyskaya pismennost tyurkov. Tekst i perevodO’» (M., L.,1951), A. Sadullaevning «Qadimgi O’zbekiston ilk ёzma manbalarda» (T., 1996) asarlarida, Nasimxon Rah’monning «Turk xoqonligi» (T., 1993) kitobida qimmatli malumotlari bor. Turkiy xalqlar, jumladan, O’zbek xalqining etnik tarixini O’rganishda Abulg’oziyning «Shajarayi turk» (T., 1992), L.N. Gumilevning «Drevnie tyurki» (M., 1960), A.Yu. Yakubovskiyning «K voprosu ob etnogenezi
uzbekskogo naroda» (T., 1941), İ. Jabborovning «O’zbek xalqi etnografiyasi» (T., 1994) asarlaridan foydalanish mumkin.
O’zbek xalqining O’rta asrlardagi ijtimoiy-siёsiy, iqtisodiy, manaviy- madaniy h’aёtini O’rganishda Abu Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shah’ri» (T., 1993), Abu Rayh’on Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar» (T., 1968), Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig» (T.,1960), M. Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit-turk. Uch jildlik» (T., 1960-1963), Abu Toh’irjonning «Samariya» (T.,1991), Narshah’iyning «Buxoro tarixi» (G., 1991), Nizomulmulkning «Siёsatnoma ёki siyar ul-mulk» (T.,1997), Amir Temurning «Temur tuzuklari»(T., 1991), Mirzo Ulug’bekning «Ort ulus tarixi» (T., 1994) va boshqa nodir kitoblar muh’im tarixiy manba olib xizmat qiladi.
Vatanimiz tarixini O’rganishda O’z davrida h’okimiyat tepasida turgan sulolalar tarixini ёritishga bag’ishlangan bir qator kitoblar-Shah’obiddin an- Nasaviyning «Siyrat as Sulton Jaloliddin Mangburni» (T., 1999), Nizomiddin Shomiyning «Zarafnoma» (T., 1996), Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (T., 1997), İbn Arabshoh’ning «Amir Temur tarixi. İkki jildlik» (T., 1992), Xofiz Tanish al-Buxoriyning «Abdullanoma» (T., 1999), Mulla Muh’ammad Solih’ning «Shayboniynoma» (T., 1989), Baёniyning «Shajarayi Xorazmshoh’iy» (T.,1991) va boshqalar qimmatli manba sifatida diqqatga sazovordir.
Bizgacha etib kelgan bunday moddiy va ёzma manbalar O’zbekiston tarixini O’rganishda muh’im ah’amiyatga ega. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Sharq olёzmalar fondi dunёdagi eng yirik olёzmalar xazinalaridan biri h’isoblanadi. Bu erda 40 mingdan ziёd olёzma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq Sharq tillarida ёzilgan h’ujjatlar mavjud. Shuningdek, Vatanimiz tarixiga oid muh’im olёzma h’ujjatlar, nodir kitoblar, qimmatli malumotlar xorijiy mamlakatlardagi ilm maskanlari, kutubxonalarda saqlanmoqda. Ana shu olёzma h’ujjatlar va kitoblarning h’ozirgi O’zbek tiliga tarjima qilinishi va nashr etilishi Vatanimiz tarixini yanada olaroq, xolisona ёritilishiga, tariximiz sah’ifalaridagi «oq» va «qora» dog’larning barh’am topishiga omaklashadi.
O’zbekiston tarixiga doir tarixiy manbalar h’aqida malumotlar B. Ah’medovning «O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari» (T.,1991), T. Saidqulovning «O’rta Osiё xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavh’alar» (T., 1993) nomli kitoblarda h’am olaroq berilgan, O’quv jaraёnida ulardan foydalanish zarur.
O’zbekiston davlatchiligi tarixi ёshlarni vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalashda, manaviy jih’atdan komil insonlarni shakllantirishda beqiёs ah’amiyatga ega. Prezident İslom Karimov takidlaganlaridek, yurtimiz tarixi «Har bir fuqaroni, jumladan, ёshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni oz qorachig’iday avaylab-asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga O’rgatadi. O’zimizning boy O’tmish merosimizdan madad va ibrat olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otib, bugungi avlod kimlarning avlodi, kimlarning zoti vorislari ekanini anglashga undaydi». Davlat mustaqilligining O’z oliga olgan ozod h’ur O’zbekistonda Vatan, istiqlol taqdiri bugungi baxtli avlodlar olida. Mustaqillikni asrab-avaylash,
mustah’kamlash, mamlakatimizni keyingi avlodlarga yanada qudratli, obod, ijtimoiy-iqtisodiy jih’atdan rivojlangan xolda etkazish zamonamizning dolzarb vazifasiga, talabiga aylandi. Bu masuliyatli,ayni paytda sharafli vazifani qay darajada ado etilishi bugungi avlodlarga, xususan ёshlarga, ularning manaviy barkamolligiga bog’liq. «Biron bir jamiyat,-deb takidlaydi yurtboshimiz İslom Karimov, - manaviy imkoniyatlarni, odamlar ongida manaviy va ah’loqiy qadriyatlarni rivojlantirmay h’amda mustah’kamlamay turib O’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi». Har qanday jamiyat taraqqiёtning asosiy kuchi manaviyat va marifatidadir. Manaviy barkamollikni tarbiyalashda muh’im omildir. «Manaviyat, - deb ёzadi İslom Karimov,-O’z h’alqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushinib etishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi», «...tug’ilib O’sgan yurtida O’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland otarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson».İnsonda tarixiy xotira O’z vatan tarixini, O’z h’alqi ajdodlari tarixini bilish orqali shakllanadi. Yaqin O’tmishda mustamlakachilar, totalitar tuzim mutasaddiylari opgina h’alqlarni jumladan, o’zbek h’alqini O’z tarixidan judo qilish, ularni O’z O’tmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl-nasabini eslolmaydigan manqurtlarga aylantirish siёsatini yuritdi, amaliёtda esa h’alqimiz tashqi dunёdan butunlay uzib oyildi, uning bir necha ming yillik boy tarixi soxtalashtirildi, uni ёshlarga O’qitish va O’rgatishga izm berilmadi. Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi O’z O’rnini topdi, barcha O’quv maskanlarida talaba O’quvchilarga vatan tarixini O’qitish olga oyildi. Vatanimiz tarixi millatning, ёshlarning h’aqiqiy tarbiyachisiga aylanmoqda. Bu borada Prezident İslom Karimovning «Tarixiy xotirasiz barkamol kishi olmaganidek O’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi h’am olmaydi», «Tarix xalq manaviyatining asosidir», «Tarixiy xotirasiz kelajak oq», «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi», «İnson uchun tarixdan judo olish-h’aёtdan judo olish demakdir» degan metodologik ah’amiyatga molik sO’zlari dasturamol olib xizmat qilmoqda. Tarix talaba O’quvchilarda olam yagona va yah’lit, O’zbekiston uning ajralmas bir qismi, olamda sodir oladigan voqea, xodisoldar umumiy va O’zaro bog’lanishda, uzliksiz h’arakatda ekanligi og’risida og’ri tasavvur, tushunchalarni shakllatiradi. Uz O’tmishini, ajdodlari tarixini yaxshi bilgan insonning irodasi kuchli oladi, uni h’ar xil aqidalar girdobiga tushishdan saqlaydi. O’tmishni bilgan tarix saboqlarini anglab etgan inson xozirgi zamonni yaxshi tushinadi, kelajakni og’ri tasavvur etadi. Muxtasar aytganda Vatan tarixi talaba O’quvchilarda xalqning O’tmishi, xozirgi zamoni va kelajagi yagona tarixiy jaraёn degan tushunchani shakllantiradi. Bu O’z navbatida ёshlarni tarixiy jaraёnlarning oddiy kuzatuvchisi olib qolishdan saqlaydi, ularni olg’a intilishga, taraqqiёtga omaklashishga undaydi. O’zbekiston davlatchiligi tarixi talaba O’quvchilarga bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilaёtgan demokratik isloh’otlarning moh’iyati va natijalarini milliy, h’uquqiy davlatchilikni barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyati qurish, ijtimoiy onaltirilgan bozor iqtisodiёtini shakllantirish jaraёnlarini O’rgatadi. Bu O’z navbatida ёshlarda ilmiy dunёqarashni, siёsiy madaniyatni tarbiyalaydi, jamiyatda O’z O’rnini og’ri belgilashga omaklashadi. Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy manaviy merosga ega ekanligi bilan belgilanadi. Xalqimizning manaviy poydevori juda qadimiy va mustah’kam. Ajdodlarimiz etishtirib bergan O’nlab, yuzlab jah’onga mashh’ur olimu-ulamolar, memoru-binokorlar, naqqoshlar, zargarlar, h’unarmandlar, davlat arboblari, xalq qah’ramonlari h’aёti, dunёda birinchilar qatorida bunёd etilgan ilm va talim maskanlari faoliyati talaba-O’quvchilar uchun katta ibrat maktabi, tarix sabog’idir. Kelajak uchun intilaёtgan ёshlar uchun bu boy manaviy meros mustah’kam tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz va mashaqqatli meh’nat, h’ar qanday osiqlarni engish, ilmga va ziёga intilish kabi h’islatlar ёtadi. Bunday xislatlar Vatan tarixini O’qitish orqali ёshlarga singdiriladi. Vatan tarixi xalqimizning asrlar davomida opgina h’alq, elatlar bilan ah’il, h’amjih’at olib yashaganligidan, yurtimizda turli diniy etiqodlar erkinligi va inoqligi olganligidan guvoh’lik beradi. Bu mustaqil O’zbekistonda yashovchi turli dinlarga etiqod qiluvchi 120 dan ortiq millat va elatlar O’rtasida tinchlik, milliy totuvlik, birodarlikni yanada mustah’kamlashga xizmat qiluvchi tarixiy saboqdir. Kelajagi buyuk davlat quraёtgan bugungi avlodlar uchun O’zbek davlatchiligi tarixi, ming yillar davomida shakllanib, takomillashib kelgan siёsiy h’uquqiy institutlar qonun- qoidalar tajribasi O’zbekistonning mustaqilligini mustah’kamlash, h’uquqiy davlat, demokratik jamiyat qurishda mustah’kam tayanch va madadkordir. Tarixiy xotira, ajdodlarimiz qoldirgan boy manaviy merosni egallash talaba O’quvchilarda xalollik, odillik, rostgO’ylik, meh’r-oqibat, meh’natsevarlik, ilmga intilish kabi insoniy fazilatlarni shakllantirishga omaklashadi. Vatan tarixi ёshlarda jamiyatda ertaroq mustaqil faoliyat yuritish, O’z qobiliyatini olaroq ochish va xaёtga tadbiq etish sifatlarini shakllatiradi, Vatan, xalq taqdiri uchun masuliyatni O’z zimmasiga olish kabi yuksak manaviy burchlarni tarbiyalaydi, milliy g’oya bilan qurollantiradi. NAZORAT SAVOLLARİ: 1.Vatanimiz tarixini tiklashda olimlar qanday manbaalardan foydalanadilar? 2.Sharq xalqlari madaniyati taraqqiёtiga Markaziy Osiё xalqlari qanday tasir orsatganlar? 3.Qadimgi tosh davrini aytib bering. 4.O’zbekiston tarixini davrlarini sanab bering.
(arabcha “Vatan”-ona yurt) kishilarning yashab turgan, ularning avlod va ajdodlari tug’ilib O’sgan joyi, xududi, ijtimoiy muh’iti, mamlakati.
boshqalar. Tarix fanining predmeti-ona zaminda yashagan xalqlarning xaёti, ularning O’zgarish tarixiy voqea-xodisalar, xalqning turmush tarzi, iqtisodi, madaniyati, buyuk allomalarni va turli sarkardalarni shaxsiy xaёtlarni O’z ichiga oladi.
Manaviy meros - buyuk allomalarni insoniyat qoldirgan moddiy va manaviy boyliklar majmuasidir.
ADABİЁTLAR: 1. Karimov İ.A. «Tarixiy xotirasiz kelajak oq». T., 1998y. 2. Anorboev A., İslomov U., Matboboev B. O’zbekiston tarixidan qadimgi Farg’ona. g’g’ O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T.,2001 3. Boynazarov F. Qadimgi dunё tarixi. T., 2004. 4. Tarix, mustaqillik, milliy g’oya. T. «Akademiya». 2001 y. 5. Kabirov A. Sarmishsoyning qoyatoshlaridagi rasmlar. T.1976. 6. Shaydullaev Sh. «Avesto» va moddiy madaniyat. O’zbekiston tarixi jurnali. 2004, №3, 3-13 betlar. 7. O’zbekiston tarixi. Oliy O’quv yurtlari uchun darslik.–T.: Universitet, 2003. 8. Mualliflar jamoasi. O’zbekiston tarixi. T. «Universitet» 2004 y. 4-15-betlar. 9. Mafkura va ёshlar. A.Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasi bosmaxonasi. T. 2004 y. 63-68 betlar. 10. Rtveladze E. İstoricheskoe proshloe Uzbekistana. T., “Zarqalam” 2006 g. 11. B.Eshov Download 214.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|