1-mavzu. Kirish. Metrologiyaasoslari

Qo‘shimcha birliklar

• 
  radian-yassi burchak birligi;
  
• 
  steradian-fazoviy burchak birligi.
  

Boshqa barcha fizik kattaliklarning birliklari, ularning yuqorida sanab o‘tilgan asosiy birliklar bilan bog‘lanish formulalardan foydalanib keltirib chiqariladi. Masalan: 1N=1kg.m / s².
Me’yorlangan metrologik ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan va o‘lchash ishlarida qo‘llaniladigan texnik qurilmalar o‘lchash vositalari deb ataladi.
Etalon-rasmiy tasdiqlangan va ishlash o‘lchov asboblariga tekshirish tizimi orqali o‘lchamlarni uzatish vositasidir.
Zarur bo‘lgan miqdorlarni hosil qilish uchun foydalaniladigan o‘lchash vositalari me’yoriy o‘lchash vositalari deyiladi (toshlar, paralel ko‘ndalang yuzali tugal plitalar, kondensatorlar va h.k).
Namuna o‘lchash asboblari ishchi o‘lchash asboblarini solishtirib tekshirish uchun xizmat qiladi. Ishchi o‘lchash vositalari bevosita o‘lchash uchun qo‘llaniladigan asboblardir. Etalondan ishchi asboblarga o‘lcham birligini uzatish belgilangan bosqichlar bo‘yicha ma’lum ketma-ketlikda amalga oshiriladi.
O‘lchash usullari (GOST 16263-70) fizik prinsiplar va vositalarning qo‘llanilishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: bevosita, bilvosita, absolyut, nisbiy, defferensial, kompleks, kontaktli va kontaktsiz.
Agar, parametr kattaligi o‘lchash asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniqlansa, bu bevosita o‘lchash usuli deyiladi. Kattalikni aniqlashda asbob ko‘rsatkichi va ma’lum bir fizik bog‘lanishdan foydalanib hisoblansa, bilvosita usuldan foydalanilgan bo‘ladi.
Absolyut usuldan foyladanilganda kattalik to‘g‘ri o‘lchab aniqlanadi (shtangensirkul, mikrometr, leneykalar yordamida o‘lchamni aniqlash). Nisbiy usuldan foydalanganda esa olingan natija oldindan belgilangan kattalik bilan solishtirib aniqlanadi (nutromer yordamida o‘lchash).
Differinsial usulda mahsulot ko‘rsatkichlari alohida-alohida o‘lchanadi. Kompleks usulda o‘lchanganida esa mahsulot sifati ko‘rsatkichini yoki boshqa turdagi bir nechta ko‘rsatkichlarini umumlashtirib aniqlanadi.
O‘lchash asboblari ularning metrologik ko‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi. O‘lchash asboblarining asosiy parametrlari jumlasiga shkala bo‘limlari oralig‘i uzunligi, bir-biriga yondashgan shkalaning ikkita belgisi (shtrixi) oralig‘idagi masofa, shkala bo‘limi bahosi-yondosh belgilariga to‘g‘ri keluvchi o‘lchamlarning farqi kabi ko‘rsatkichlar kiradi.
Graduirovka xarakteristikasi–o‘lchov asbobining bosh va oxirgi o‘lchash oraliqlari o‘rtasidagi munosabati bilan aniqlanadi. Ko‘rsatish diapazoni eng katta va kichik o‘lchash imkoniyatlari oralig‘idir. O‘lchash diapozoni-ruxsat etilgan xatolik bilan o‘lchash oralig‘idir.
O‘lchash asbobini qo‘llashning normal sharoiti-o‘lchashga ta’sir qiluvchi faktorlar nominal qiymatga ega bo‘ladi. Masalan: normal xarorat t° 20⁰S, ish xarorati t° esa 20±1⁰ O‘lchash asbobi sezgirligi-asbobning ko‘rsatish farqini, shu farqni keltirib chiqargan o‘lchamlar farqiga nisbati bilan baxolanadi. Masalan: agar 100 mmli miqdorni o‘lchashda ∆_x=0,01mm o‘zgarish asbob strelkasining ∆l=10mm o‘zgarishiga olib kelsa, asbobning absolyut sezgirligi
S=∆l /∆x=10/0,01=1000 bo‘ladi.
Uzunlik o‘lchamini hosil qilish uchun sanoat ishlab chiqarilishida shtrixli va tugal uzunlik me’yorlari qo‘llaniladi. SHtrixli uzunlik me’yorlari namuna, lineyka, ruletka, hisob elementi mavjud shkala ko‘rinishida bo‘ladi. YAssi parallel tugal yuzali uzunlik me’yori po‘lat va qattiq qotishmalardan tayyorlangan bo‘lib parlelepiped ko‘rinishidagi 100 mm gacha uzunlikka ega bo‘lgan plastina va brusoklar majmuasidan tashkil topgan bo‘ladi. Bular yordamida o‘lchamlari 0,001 mm ga farqlanadigan keng o‘lcham oralig‘idagi bloklarni hosil qilish mumkin.
Burchaklarning prizmatik me’yorlari mavjud bo‘lib ular va ulardan yig‘ilgan bloklar yordamida mexanizm, mashina va ularning detallarida mavjud burchaklar nazorat qilib boriladi.
O‘lchash vositalarining stabilligi vaqt bo‘yicha metrologik ko‘rsatkichlaring doimiyligi bilan baxolanadi.
O‘lchash asboblari ularning o‘lchanuvchi ob’ekt bilan bo‘ladigan munosabatiga qarab, kontaktli va kontaktsiz turlarga bo‘linadi. Kontaktli o‘lchash asboblarining muhim ko‘rsatkichlaridan biri o‘lchash kuchi. Bu kuch o‘lchash asbobi bilan o‘lchanadigan yuza o‘rtasida hosil bo‘ladi.
O‘lchash xatoligi-o‘lchamning haqiqiy va o‘lchash natijasida aniqlangan qiymatlari o‘rtasidagi farqdir.
Etalonlar o‘lchash va nazorat asboblarining aloxida turini hosil qiladi. Ular umumdavlat va xalqaro ko‘lamda fizik kattaliklarni qayd qilish va o‘lchov birliklarining doimiyligini saqlash uchun xizmat qiladi. Uzunlik birligi “metr” etaloni sifatida 1650.763,73 ta yorug‘lik to‘lqinlari olingan. YAngi ta’rif bo‘yicha 1metr qilib-yorug‘likning vaakumda 1/ 2997924,58 sekundda bosib o‘tgan yo‘li tushiniladi va hakozo.
Sanoatda uzunlikni qayd qilish maqsadida shtrixli va tekis yassi yuzali o‘lchash vositalari (me’yor) qo‘llaniladi.
Universial asboblar turlicha geometrik parametrlarni o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Maxsus asboblar esa alohida olingan paramertlarni o‘lchash uchun mo‘ljallangan bo‘ladi.
Universal o‘lchash asboblariga shtangen va mikroasboblar kiradi.
O‘lchash kallakchalari-mexanik qurilma bo‘lib, ko‘pchilik o‘lchash asboblarida tashkil etuvchi bo‘lib xizmat qiladi.
Optik-mexnik asboblar sanoatda ko‘p qo‘llanilib, o‘zining yuqori aniqligi bilan ajralib turadi.
O‘lchash vositalarini tanlash har-xil faktorlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ulardan muhimlari ishlab chiqarish ko‘lami (donalab, seriyada hamda ommaviy) va o‘lchash aniqligi darajasi qo‘yiladigan talab hisoblanadi. Ishlab chiqarish ko‘lami o‘lchash asbobining turi va ish unumdorligini belgilaydi. Donalab ishlab chiqarishda–universial, seriyalab ishlab chiqarishda–maxsus va ommaviyda- mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan o‘lchash asboblari qo‘llaniladi.
SHuning bilan bir qatorda maxsulotning konstruktiv shakli, nazorat qiluvchi paramertlar soni, o‘lchamlari va massasi ham o‘lchov vositalarini tanlashga bevosita ta’sir qiladi.
Har bir parametr uchun o‘lchash asbobini tanlashda o‘lchashda ruxsat etilgan xatolik hal qiluvchi ahamiyatiga egadir. Detallarni ishga yaroqlilik chegaralari ham parametrlarning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi, chunki o‘lchashda ruxsat qilinadigan xatolik detalni tayyorlash aniqligiga qo‘yilgan talablarga bog‘liq bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida nominal o‘lcham va kvalitetga bog‘liqdir (T=a.i).