1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi civilizatsiya markazlaridan biri. Reja

4-Mavzu. Qoraqalpoqxalqiningetnikshakllanishi


Reja:
1.JanubiyOrolqoraqalpoqlarningotayurti
2.IX-XII asrlardagi etnik jarayonlarning qoraqalpoq xalqining shakillanishiga ta’siri
3. Qoraqalpoqlarningxalqbo’lib shakillanishidagi so’ngi davri (XIII-XVI asrlar). Nog’ay davri


Adabiyotlar:
1 БаҳадыроваС. Қарақалпаққандайхалық. Т. 2017.
2.БердақшежиреН.1993
3.КамаловС. Қарақалпақлардыңхалықболыпқәлиплесиўиҳәмоныңмәмлекетлигиниңтарийхынан. Н. 2001
4.ҚарақалпақстанныңжаңатарийхыН.2003
5.МәмбетовК. ҚарақалпақлартарийхыН.1993
6.МәмбетовК. ҚарақалпақларшежиресиН.1993
7.Мәмбетов К. Тарийх төркинлери Н.1999
8.Мамбетуллаев М.,Туребеков М. Қубла арал бойы халықлары тарийхынан. I-III китап,Н.,1998
9.Нызанов М. Қарақалпақлар. Н. 2020.
10.Рысназаров. Н. Антропологический состав и вопросы этногенеза каракалпаков. Н.1988

Qoraqalpoqlarningkelibchiqishtarixiuzoqdavrlarnio’zichigaoladi. MiloddanavvalgiVIII-IVasrlardaXorazmningshimoliy-g’arbvashimoliy-sharqchegaralaridakuchmanchivayarimkuchmanchisak-massaget, savromat-sarmatqabilalariyashaydi. SaklarningmakonlariQizilqumningshimolida, Sultanuaystog’imarkazida, Janadaryova İnkardaryoetaklari, Uzboydaryosibo’ylaridantopildi. GrektarixchisiStrabonningma’lumotigaqo’ramassagetlarKaspiydengiziningsharqtomonidagabepoyonOroldengizigaqadarxududlardatirikchiliketgan. Miloddanavvalgi 530 yili İranpodshosiKirOrolbo’yixududlarinibosibolmoqchibo’lganidaUzboytomondamassagetlarmalikasiTumarisunio’ldirgan. Gerodotsaklarningorasidagiengkuchlisivako’pchiligimassagetlardeptakidlagan. Qoraqalpoqlardagisakay, samatetnonimlariushamassagetlardavridansaqlanibqolgan.

Miloddanavvalgi VII-V asrlardaOrol-Kaspiydengizlarioroligidasak, massaget, day, apasiak, issedonqabilalarixorazmlilarbilansiyosiy-harbiyittifoktuzgan. MiloddanavvalgiVIasrningikkinchiyarmidaJanubiyOrolbo’yidapaydobo’lgansiyosiy-harbiy-demokratik «KattaXorazm» podsholiginingtashkiletilishidasak-massagetqabilalarifaolishtiroketgan.
Massagetlarqabilalariorosidagiapasiaklarvaaugasiylarqavmlariqoraqalpoqlarningnegizinishakllantirishdakattaroluynagan. ProfessorT.A.Jdankoapasiaklarvaaugasiylarturmushidagionalikdasturqoraqalpoqxalqining «Qirq-qiz» dastanidaifodalangandebtakidlaydi. ApasiaklarJanubiyOrolbo’yidayashaganva «dengizsaklari» degannibildirsa, augasiylarSirdaryoningkuyixududlaridayashaganva «daryosaklari» degannibildirgan. Qadimgi «day» qavmlariatamasiqoraqalpoqlarningqiyaturugi «takay» tiyrasi, qazaxlardagi «aday» uruginomlaridasaqlangan. Apasiaklarvaaugasiylarkigizqarauylardaturgan, gushtnimolqornigasolibgombeetipegan, boshlarigakigizdantikilganboshishoshakmalaqaykiygan. Ularningsanatida «hayvonatstili», «quchqormuyiz», atonak» kabinaqshlar, shunigdek «saukele» kabixotinqizlarkiyimibo’lgan.
MiloddanavvalgiVI-VasrlardaOrolbo’yisaklariningantropologikkelbatidamongoloidbelgilarsezilaboshlaydi. Xulosakilibaytganda, qoraqalpoqlarningetnikshakllanishiningdastlabkiqatlamidasak-massaget, savromat-sarmat, day, apasiakvaaugasiylarqavmlariningishtirokiustunbo’lgan.
Qoraqalpoqlarningetnikjixatdanshakllanishiningikkinchibosqichindaturkiytillashqavmlargunn, tele, uygir, usun, kangar, qanli qavmlaribilanbirqatordairatiliningsharqiyshakabchasidasoylagenass, alanqavmlariishtiroketgan. Kuchmanchiyuechji-toxarlarningbirbo’limiOrolbo’yigaorolashadi. S.P.TolstovtoxarlarmassagetlarittifokigakiribbirguruhisharqiyTurkistonda, ikkinchiguruxiSirdaryoningeskisalasiKuvandaryokuyibo’lagidayashaydivamiloddanavvalgiIV-IIasrlardaXorazmgakeladidebtastiyiklaydi. Hozirgiqoraqalpoqlarningkipchakurugikanli tiyrasiertadagikangyuylarnomibilanaloqadardir. «Avesto» kitobidasharqgaqarayqanatliotbilanuchubyuradiganelningnomi «tur», ularningmakani «Turan» debatalgan. MilodiyI-IV asrlardaKaspiydengizishimoliydalalarida, Oroldengizishimoliy-garbiytomonida, Sirdaryoningo’rtavakuyierlaridaass, aors, alanqavmlariyashagan. UstyurtdahozirgizamondaAlanqal’a, Assakaernomlarisaklangan. Shuningdek, muytenurugitarkibidatele, jauingirtarkibidauygirtiyralarinomlarisaklangan. Berdokning «Shajara» asarida «uysin-kungirodelinda» iboralaribor. Xulosakilibaytkandaikkinchiboskichdaturkitillashkavmlarqoraqalpoqlaretnikshakllanishidakupayaboradi.
Qoraqalpoqlarningetnikshakllanishininguchinchiboskichidajetiasarlilar, ayniqsakerderlilarningurnibilinadi. Sirdaryoningkuyitomonidagi, KuvandaryovaEskidaryoerlaridanAmudaryoningKerdererigajetiasarlilarkuchibkelgan. KerderlilarTokqal’a, Gyaurqal’a, Kuyikqal’a, Qurgancha, Hayvonqal’a, Porlitau, Kerderkabishaharlarniqurgan. OroldengiziKerderkulidebotalgan.
KerderlilerOrolatrofidayashagankengeres, tele, gunnqavmlaribilanorolashganjetiasarlilarningvaushbuxududdairantilisharqiydialektidagaplashganass, alan, xorazmlilarbilanorolashganinanshakllanganxalqdir. Qoraqalpoqlarningmuytenuruginingbittatiyresiavvalikerderlinomlangan.
Baskakovkuyidagisherniezibolgan
Kerderliningqizlari
Gezegenkeledi,
Tundeyurganjigitlarni
Suzegenkeledi.
Kerderlilerningtilixorazmlilaryakiturktiligeuqshashbo’lmagan. DarsanvaMizdaxkanedgorliklarinantopilganossuariylardavafotetgankishigayiglab, keo`ilaytishdasturlarinamunalariifodalangan. VIasrdaOrolbo’yidaturkiyezuvpoydabo’ladi. Xulosaqilibaytganidauchinchibosqichdaturktillesjetiasarlilar, ayniqsakerderlilerqoraqalpoqlarningetnikshakllanishidakattarolbajargan.