1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Sabablarni asoslash jarayonida qadriyatli yo’nalishlar.

Mehnat sababi jarayonining eng muhim elementlari qadriyatlar va xulq-atvor normallaridir. Qadriyatlar–bu sub’yekt, jamiyat, sinf, ijtimoiyi guruhning hayot va ishning asosiy eng muhim maqsadlari to’g’risidagi, shuningdek, ana shu maqsadlarga erishishning asosiy vositalari haqidagi tasavvuridir. Qadriyatlar moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy va hokazo bo’ladi. Ular ehtiyoj va manfaatlar asosida tarkib topadi. Lekin, qadriyatlar ehtiyoj va manfaatlar asosida shakllansa-da, ulardan nusxa ko’chirmaydi. Qadriyatlar ehtiyoj va manfaatlar mazmuniga mos kelishi ham, mos kelmasligi ham mumkin. Ehtiyoj, manfaatlar va qadriyatning ehtimol tutilgan mos kelishi yoki qarama-qarshiligi ongning nisbatan mustaqqillikka egaligiga yuog’liqdir.

Shaxsni jamiyat moddiy yoki ma’naviy madaniyatining u yoki bu qadriyatlariga yo’naltirilganligi uning qadriyatli yo’nalishini aks ettiradi va inson xulq-atvorida umumiy yo’nalish bo’lib xizmat qiladi. Kimlar uchundir eng muhim qadriyatli yo’nalish bu mehnatning ijodiy xususiyati hisoblanib, ularni mehnatning shart-sharoitlari ortiqcha qiziqtirmaydi moddiy farovonni eng muhim qadriyat, deb hisoblaydiganlar esa ish haqi oldida boshqa barcha qadriyatlardan ham voz kechishlari mumkin.

Jamiyatdagi qadriyatlar mazmuni jamiyatda qaror topgan madaniyat, ma’naviy va axloqiy hayot, hamda, ijtimoiy ongning rivojlanganlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Qadriyatlarning o’ziga xos shakli ijtimoiy ideallar, ya’ni jamiyatda ijtimoiy munosabatlar, hamda shu jamityada yashovchi shaxsning qanday bo’lishi lozimligi haqidagi tasavvurlardir. Ideallarda faoliyat maqsadi ifodalangan bo’lib, ular hozirgi kun Bilan kelajak o’rtasidagi bog’lovchilik vazifasini bajaradi. Ijtimoiy jihatdan e’tiroz qilingan qadriyatlar va ideallar alohida qadriyatlarning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi va ular ham mehnat xulq-atvorining sabab elementlaridan hisoblanadi.

Xodimning hatti-harakati, uning sababi, faqat jamiyat qadriyatlari va mehnat qiladigan tashkilot (jamoa) qadriyatlari bilan bog’liq bo’lib qolmay, ayni bir vaqtda stixiyali tarzda qaror topadigan ijtimoiy normalar yoki ongli ravishda belgilangan xulq-atvor qoidalari bilan ham bog’liq bo’ladi. Agar qadriyatlar, guruh, inson, xodimining xulq-atvoriga, uning sabablariga u yoki bu yo’nalishini kasb etsa,normalar aniq hatti-harakatlar va faoliyat turlarini tartibga soladi. Mazmunli xilma-xil ijodiy mehnat qadriyat hisoblansa zarur shart-sharoitlar yaratilgan ish joyini izlash norma bo’ladi. Yuqori ma’lumotli xodimlarning malakali va ijodiy bo’lmagan ishdan qoniqmasligini ham norma, deb hisoblash kerak. Ijtimoiy qadriyatlar va normalarning mehnat xulq-atvoriga ta’sir ko’rsatishi qadriyatlar va normativlarni tartibga solishning butun bir tizimini hosil qiladi.
Mehnat xulqi sabablarining tuzilishi.

Xodim mehnat faoliyatida ishtirok etar ekan, ayni vaqtda bior qator ehtiyoj manfaat va qadriyat yo’nalishlariga ega bo’ladi. Ular muhim yoki nomuhim turli darajada ahamiyatla va qadrli bo’lishi mumkin bu hamma omillar ichida eng asosiylarini tanlash ehtiyojlari qiziqishlar qadriyatlarni mehnat vaziyati bilan taqqoslash jarayonida sabablar vositasida amalga oshiriladi.Mehnat sohasidagi sabablar xilma-xil funktsiyalarni bajaradi va ular xodim xulq-atvorida ro’yobga chiqadi. Bular quyidagi funktsiyalardir: yo’naltiruvchi funktsiya, bunga sabab xodimning xulq-atvorini vaziyatdan xulq-atvor variantlarini tanlashga yo’naltiradi; ma’no hosil qiluvchi funktsiya, bunda sabab xodimning maskur xulq-atvoridagi sub’yektiv ahamiyatni belgilab beradi, uning shaxsiy ma’nosini aniqlaydi; vositali funktsiya, bunda sabab ichki va tashqi ko’zg’atuvchilar tutashgan joyda vujudga keladi, ularning xulq-atvoriga bo’lgan ta’sirini vositalaydi; safarbar qiluvchi funktsiya, bunda sabab xodim organizmi kuchlarni o’zi uchun ahamiyatla faoliyat turlarini amalga oshirishga safarbab etadi; oqlovchi funktsiya, bunday holatda shaxsning tashqaridan normalashtiradigan xulq-atvor namunasiga, etaloniga, ijtimoiy va ahloqiy normaga munosabati ifodalangan bo’ladi.

Insonning faoliyati ayni vaqtda bir necha sabablar bilan asoslanadi, chunki u narsa-buyumlar olami, jamiyat, atrofdagi kishilar va o’z-o’zi bilan xilma-xil munosabatlar tizimiga qo’shiladi. Xodimning xulq-atvorini belgilab beradigan yetakchi sabablar guruhini sabablar o’zagi deb atashadi. Sabablar o’zagining tuzilishi muayyan mehnat vaziyatlariga qarab farqlanadi: -mutaxasislikni yoki ish joyini ta’minlashga; -korxonada mazkur kasb bo’yicha kundalik ishga; -muayyan nizoli vaziyatga; -ish joyini almashtirishga yoki kasbni o’zgartirishga; -mehnat muhitining tavsiflari o’zgarishi Bilan bog’liq bo’lgan innovatsion vaziyat va hokazolarga.

Keyingi o’n yilliklarda mehnat sotsiologiyasi ijtimoiy xulq-atvor mexanizmini bilishni bir muncha chuqurlashtirish imkonini beradigan g’oyalarni ishlab chiqmoqda. Bu jihatdan, V.A.Yadovning yondashuvi qiziqarli bo’lib u shaxs ijtimoiy xulq-atvorining dispozitsion kontseptsiyasini ifodalab bergan edi. Bu yerda gap insonning murakab dispozitsiyalar tizimini (shaxsiy moyillik) egallashi haqida boradi, ular inson xulq-atvorini tartibga soladi. Ular murakkab tuzilishga ega bo’lgan ehtiyojlar, qiziqishlar va vaziyatlar tutashgan joyda hosil bo’ladi. Ehtiyojlar, vaziyatlar va ularga mos keladigan dispozitsiyalarning to’rtta darajasi ajralib ko’rsatiladi:

1.Eng oddiy vaziyatlarda, maishiy sharoitlarda biologik ehtiyojlarga bog’liq yo’l-yo’riqlar.

2.Odatdagi kundalik sharoitlarda muomalaga bo’lgan ehtiyojlar asosida shakllantiriladiganijtimoiy yo’l-yo’riqlar.

3.Shaxsning muayyan mehnat sohasidagi qiziqishlarning umumiy yo’nalishini ta’riflab beradi.

4.Shaxsning qadriyatli mo’ljallari tizimi.