1-Маvzu: O‘sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit. Reja

Dominant - nasldan-naslga o‘tganda yuzaga chiqadigan belgilar 

Retsessivlik  –  nasldan-naslga  o‘tganda  yuzaga  chiqmaydigan  belgilar  har  bir  hujayra 

sitoplazmasi, membrana, yadro, hujayra orgonoidlaridan tashkil topgan. Hujayra orgonoidlariga 

maxsus  tuzilishga  ega  bo‘lgan  va  ma’lum  funksiyalarni  bajaradigan  tuzilmalar  kiradi.  Hujayra 

membranasi  tashqi  va  ichki  muhit  orasidagi  modda  almashinuvini  boshqara-  di.  Zamonaviy 

genetikaning vujudga kelgan vaqti 1865 yil hisoblanadi, shu yili chex olimi Gregor Mendel’ bir 

va ikki belgisi jihatidan bir-biridan farq qiladigan no‘xat navlarini chatishtirib, belgilarning irsiy 

yo‘l bilan nasldan- naslga o‘tish qonuniyatlarini aniqlagan. U qizil gulli sariq no‘hatni oq gulli 

yashil  no‘xat  bilan  changlatadi.  Qizil  va  gulli  oq  o‘simliklar  3  :  1  nisbatda  vedominant  va 

retsessiv  belgi  asosida  yuzaga  chiqadi.  Mendelning  bu  buyuk  ishlariga  zamondoshlari  munosib 

baho bera olmadi. O‘z tajribalarida xuddi shunday natijalarni olgan golland olimi De Friz unutib 

                                                           

2

The Right Start to a Healthy Life, Edited by Ingrid Stegeman and Caroline, Costongs  

EuroHealthNet, Rue de la Loi 67, 1040 Brussels, Belgium,  2012.  221  бет

 

---

yuborilgan  Mendel’  tajribalarini  qayta  tahlil  qilib,  uning  tadqiqotlarini  to‘la  to‘kis  tasdiqladi. 

Shunday qilib, Mendel’ qonunlari tan olindi va genetika faniga asos solindi. Mendelning birinchi 

qonuni  dominanta  va  retsessivlik  konuni  bo‘lib,  yuzaga  chiadan  bedgilar  dominanta  belgilari 

yuzaga chiqmagan belgilar retsessiv belgilar deb yuritiladi. Ikkinchi qonuni ota-ona belgilari 3:1 

nisbatda avloddan- avlodga O‘tadi, ya’ni 75% dominant, 25% retsessiv belgilar yuzaga chiqadi. 

Irsiyatning moddiy negizi bu hujayraning o‘z nusxasini qayta vujudga keltira oladigan va 

bo‘linish protsessida qiz hujayralarga taqsimlanish xususiyatiga ega bo‘lgan barcha, elementlari 

hisoblanadi. 

Organizmning bir butunligi. Organizm – bu yaxlit, barcha hujayralar, to‘qimalar, apzolar 

va apzolar tiziminixig tuzilishi va funksiyalari jihatidan o‘zaro bog‘langan. Har qanday hujayra, 

to‘qima,  apzolar  va  apzolar  tizimlari  funksiyasi  moddalar  almashinuvining  o‘zgarishi  bilan 

o‘zgaradi  va  bu  opzgarish  opz  navbatida  boshqa  hujayralar,  to‘qimalar,  apzolar  va  a’zolar 

tizimida  moddalar  almashinuvi  o‘zgarishini  keltirib  chiqaradi.  Shu  sababli  organizmdan 

ajratilgan  hujayralar,  to‘qimalar  va  apzolarning  funksiyasi  hamda  moddalar  almashinuvi, 

organizmda  kechayotgan  jarayonlardan  farq  qiladi.  Shunday  ekan,  organizmning  izolyasiya 

qilingan  qismlaridan  olingan  ma’lumotlarni  -  qonuniyatlarni  bevosita  butun  organizmga 

o‘tkazish va so‘z yuritish mumkin emas. 

Masalan,  butun  organizmga  xos  bo‘lgan  yangi  organizmlarni  hosil  bo‘lishiga  olib 

keluvchi  ko‘payish,  xulq-atvor  va  Fikrlash  kabi  funksiyalar  izolyasiya  qilingan  qismlar  uchun 

xos bo‘lmagan funksiyalardir. 

Funksiyalar  birligi  va  shakllari.  Quyi  va  oliy  darajada  rivojlangan  odam  va  hayvonlar 

organizmining hayotiyligi  yoki  tirikligi  faqatgina  unga tashqi  muhitdan moddalar tushib turishi 

hisobiga  tapmin  ctiladi. Bu  moddalar  yuqori  darajada  rivojlangan  hayvonlar  organizmiga  nafas 

olish  va  ovqat  hazm  qilish  apzolari  orqali  tushadi,  ulardan  qonga  o‘tadi,  so‘ngra  ulardan 

foydalanuvchi a’zolar va to‘qimalarga yetkaziladi. 

Organizm va undagi a’zolar mahsulotlar iste’molisiz faoliyat ko‘rsata olmaydilar. 

Moddalar  almashinuvi.  apzolar  funksiyasi  va  organizm  xulq-atvoriga  jiddiy  ravishda 

bog‘liqdir. Bu esa organizmni faoliyati va tuzilishini, shaklini va uning apzolari namoyon qiladi. 

Organizmnig funksiyasi va tuzilishi chambarchas bog‘liqdir va ular bir-birini o‘zaro topldiradi. 

Lekin  funksiyalarning  birligi  va  shaklida,  funksiya  asosiy-boshlovchi  rolni  opynaydi,  ya’ni  

bevosita  moddalar  almashinuvi  bilan  aniqlanadi.  Organizmning  funksiyalari  va  shakli-uning 

tarixiy  va  xususiy  rivojlanishi  natijasidir.  Organizmning,  apzolarning  fuknsiyasi  nisbatan  juda 

tez o‘zgaradi, uning tuzilishi esa aksincha jiddiy darajada sekin o‘zgaradi. 

Ayrim  apzolar  va  funksional  tizimlar  fiziologiyasi.  Turli  a’zolardagi  moddalar 

almashinuvi o‘xshashlik tomonlaridan tashqari, ularning funksiyalarini xarakterli xususiyatlarini 

aniqlovchi  jiddiy  farqlari  ham  mavjud.  Bundan  tashqari  a’zolarni  tashkil  qiluvchi  turli 

to‘qimalarning moddalar almashinuvida ham jiddiy farqlar bor. 

Har bir organ ma’lum funksiyani bajaradi. Lekin apzolarning mustaqilligi nisbiy, chunki 

u  apzolar  tizimiga  kiradi  va  uning  faoliyati  organizm  tomonidan  to‘lig‘icha  boshqariladi. 

Apzolar  butun  hayot  davomida  faoliyat  ko‘rsaruvchi  doimiy  va  xususiy  rivojlanishni  ma’lum 

bosqichida  hosil  bo‘lib,  so‘ngra  ma’lum  muddatdan  keyin  yo‘qolib  ketiradi.  A’zolar  ma’lum 

funksiyalarni  bajaruvchi  tizimlarga  birikishadi,  masalan,  asab,  yurak-tomirlar,  nafas,  ovqat 

hazmi ajratuvchi va hokazo. 

Hayvonlar  organizmining  tarixiy  rivojlanish  jarayonida  asab  tizimi  muhim  ahamiyatga 

ega, ya’ni  bu tizim barcha tizimlar faoliyatini birlashtiradi va atrof muhitdagi organizmni xulq-

atvorini, uning tashqi muhit ta’siriga qarshi kurashini ta’minlab beradi. 

Organizmningyaxlitligivauninghayotsharoitlarinita’minlanishjarayonlaridabirnechaapzola

rtiziminingfaoliyatitanlanibbirikadilar.  Bunday  vaqtinchalik  apzolar  tizimining  birikishi  - 

funksional  birikish  deb  ataladi.  Masalan,  xulq-atvor  aktlarida  asab  tizimi,  harakat  apparatlari. 

yurak-tomirlar  va  nafas  tizimlari  funksiyalari  birikadi.  Funksional  tizimlar  apzolar  tizimidan 

organizmning uning talab darajasiga qarab opzgaruvchan turli-tuman fiinksiyalarni bajarilishida 

ishtirok etishi bilan farq qiladi. 

Organizmning  a’zolari  va  funksional  tizimlari  uning  tinimsiz  opzgaruvchan  atrof 

muhitdagi hayotining rivojlanishini tapminlashda, yagona funksiyani bajamvchi yaxlit jonzot bu 

organizmdir.  Bu  funksiya  tashqi  sharoitni  jiddiy  o‘zgarishiga  qaramasdan,  asosan  asab  tizimi 

---

ta’sirida  ma’lum  chegarada  opzgaruvchan,  nisbatan  doimiy  o‘rtacha  darajaga  qaytuvchi  barcha 

apzolar,  apzolar  tizimi  va  funksional  tizimning  nisbatan  mustaqil  faoliyatidir.  Organizm  ichki 

apzolar  funksiyalarini  nisbatan  dinamik  doimiyligini  va  ichki  muhitni  tashkil  qiluvchi 

suyuqliklaming biokimyoviy tarkibini bir xilda saqlanishini tapminlab turadi, bu gomeostaz deb 

ataladi. 

Biologik  va  ijtimoiy  jarayonlar  birligi.  Odamlar  boshqa  barcha  tirik  mavjudotlar  ichida 

turli-tuman  juda  nozik  harakatlarini  bajarish    qobiliyati  bilan  ajralib  turadi.  Bu  qobiliyat  esa 

mehnat  jarayonida  rivojlanadi  va  mukammalashadi.  Odam  o‘zining  yashashi  uchun  xomashyo 

vositalarini  yaratishi,  o‘zining  talablarini  qondirish  maqsadida,  tabiat  ehseklaridan  unumli 

foydalanish  uchun  tabiatni  qayta  shakllantiradi  (opsimliklarning  yangi  navlari,  hayvonlaming 

yangi  zotlarini  yaratadilar,  foydali  qazilmalarni  izlab  topadilar  va  hokazo).  Odamlar  sezgi 

a’zolari, asab tizimi va skelet mushaklari ishtirokida tabiatga ta’sir  ko‘rsatib, o‘zining tabiatini 

opz  organizmining  tuzilish  va  runksiyasini.  ayniqsa  sezgi  a’zolari,  asab  tizimi  va  skelet 

mushaklari faoliyatini ham o‘zgartiradi. 

Odam  organizmi  bilan  hayvonlar  organizmi  orasidagi  asosiy  sifatiy  farq  qadimgi 

odamsimon maymunlar tanasidagi funksiyalarni va tuzilishini filogenez o‘zgarishini o‘rganishda 

aniq ko‘rish mumkin.