1-Mavzu: Ovozlarni har xil mashqlar orqali yo’lga qo’yish

4 – mavzu. Asarni xorga urgatish uslubiyoti.

Reja: 1. Dirijyorning partiturani urganishi.

2. Asarni xorga urgatish.
3. Xor bilan ishlashda raxbarning ijrochilik kobiliyati.

Xar bir xor jamoasi bilan muvaffakiyatli ishlash shartlaridan biri dirijerning urgatilayotgan asarni puxta uzlashtirishidir. Dirijyorning xor asari ustida ishlash jarayoni ikki davrdan iborat:

1. Oldindan partitura bilan tanishish.
2. Asarni xor bilan tayyorlashdan iborat
Partiturani urganishga kirishishda direjyor nomlar tekst avtori ijodi bilan tanishmok, keyin adabiy tekst bilan yaьni matinni dikkat bilan urganib tuzilishini analiz kilish kerak. Partiturani urganishda avval asarni yoddan bilish kerak. Asardagi dinamik belgilarni, uezularni, barcha ovozlarni bemalol kuylay bilish kerak. Bas partilsini xorning asosi sifatida bir oz ajratib chalish, asardagi ovozlarni baravariga fortepianoda chala bilish darkor. Tanikli rus xor direjyori M.Danilin «Dirijyor partiturani kanday chalsa xor shunday kuylaydi» degan edi. Asarni urganishda asarni kuylagan nuktasini yaьni avjini topishi, dinamik planning belgilashi zarur. Sung vokal, xor tartibini analiz kilishni yaьni taxlali, ovozlarning diapazoni tesiturasi bilan tanishishi, tessitura sharoitiga asoslanib, ansanbl turlarini nafas va diktsiya xususiyatlarini, intonatsiya, murakkabliklarini tovush yunalishlarini aniklashi zarur. Musikiy nazariy va vokal-xor tarkibini analiz kilgandan keyin dirijyor asarning ijro etish planini tuzishi kerak. SHu munosabat bilan xor soddalashishining musikaviy ifoda vositalari masalasi yuzaga keladi: dinamika, agoneka, bezak, nyuaklarni belgilash, dirijyor usullari va boshkalar. Asarni xorga urgatish ning eng oxirgi poganasi xor repetittsiya ishlarining mashgulot rejasini tuzishdan iborat.
Asar ustida ishlashni xor jamosiga asar tugrisida umumiy tushuncha berishdan boshlash yaxshirok. Asarni xorga tanishtirishni fortepiano yoki grammofon yozuvi yoki kuylab utkazish mumkin. Xorga asar tugrisida ijro xususiyatlari va mukammalligi tugrisida tushuncha berish xam foydalidir. Ovoz partiyalarini oldindan yozilgan bulib, direjyor tomonidan tekshirilgan bulishi kerak. Asarning dastlabki taxlili direjyor ixtiyorida va asar xajmiga boglik; urganish butun xor ijrosida yoki ayrim guruxlar, par-yalar ijrosida utkaziladi. Asar ijrosi asta-sekin bulinma bulib, kismma-kism, davrma-davr, jumlama-jumla, iborama-ibora olib boriladi, albatta. Murakkab intuatsiya tuzilishiga ega bulgan asarni urganishda, yaxshisi partiyalarni solьfedjolashtirishdan boshlab keyin suz bilan kuylash maksadga muvofikdir.Tez suratda yozilgan asarlarni urta, xatto sekin suratda urganilsa belgilangan barcha murakkab vazifalarni amalga oshirishga yordam beradi. Keyin esa sekin-asta suratni tezlashtira borib, bir nechta mashgulotdan sung uz suratiga tushirib kuylanishi lozim. Ovozlarni toliktirmaslik, sung uz suratiga tushirish lozim.
Xonandalar e’tiborini anik intonatsiya kilishdan chalgitmaslik uchun asarni urganishi davomida baland ovozda va zurikib kuylashga yul kuymaslik lozim. Urganish asosan boshidanok sof sadoga erishishga intilib, shu yul bilan nafasni yulga kuyishi, tovush xosil kilishni, diktsiyani bir – biriga uzviy boglash ustida ishlash kerak. Urganishni oxirgi pogonasida badiiy ijrochilik vazifalari asosiy urinni egallaydi. Xor bilan ishlashda raxbarning shaxsiy ijrochilik kobiliyati katta axamiyatga ega. Ya’ni fakatgina suz orkali tushuntirmay, ovoz imkonlarini ishga solib, kuylash usullarini kursatishi lozim. Yakunlovchi urganish davrida asarning musikaviy obraz ifodasining eng anik badiiy vositalarini izlash ustida ish olib boriladi. Albatta, u yoki bu ifoda vositalarini tanlash esa tasodifiy yoki tusatdan shunchaki bulmaydi. Xar bir anik xolda musika mazmuni, xarakteriga karab va shu bilan birga ijrochining emotsional xarakteri bilan belgilanadi. Asarni xorga mukammal urgatib bulgandan sung fortepiano yoki orkestr ijrosida kuriladi. Bu paytda xorning kuylash ta’sirchanligi eshitilib, xonandalar kamchiliklari kursatiladi. Oxiri asarni kontsertga tayyorlashda xech kanday kamchilik kolmasligi lozim.

Amaliy topshirik uchun tavsiya kilinadigan asarlar:

1. 
   Kuyidagi asarlarni tinglab, ovozlarning kuylanishiga e’tibor bering.
   
2. 
   «Dilbarim» B.Umidjonov.
   
3. 
   «Ililla yor». Uzbek xalk kushigi.
   

Kuyidagi asarlarni tinglab ansamblga erishishni urganing.

1. 
   «Guzal» B.Umidjonov.
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   N.SHarafieva «Xorshunoslik» Toshkent 1987 yil.
   
2. 
   K.Pirogov. «Rukovodstvo xorom» Moskva 1964 yil.