1-mavzu. O‘zbekiston respublikasining ta’lim-tarbiya sohasiga oid qonun hujjatlarining takomillashuvi

1.4.O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunining mazmun va mohiyati.
Mamlakatimizda inson huquqlariga oid xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillariga tayanib, bola huquqlarini himoya qilish tizimini bosqichma-bosqich isloh etish, bola huquqlariga oid xalqaro huquq normalarini milliy qonunchilikka implementatsiya qilish va qonunchilikni takomillashtirishga jiddiy e’tibor qaratildi. Bu borada voyaga yetmaganlarni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda tutuvchi muhim islohotlar amalga oshirildi. Ayniqsa, “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning amalga kiritilgani mamlakatimizda bola huquqlariga oid yaxlit, kodifikatsiyalashgan milliy qonunchilik tizimining yaratilishiga huquqiy poydevor vazifasini o‘tadi.
O‘zbekistonda Bola huquqlari bo‘yicha 100 dan ziyod qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Eng muhimi, mamlakatimizda bola huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha kompleks huquqiy asoslar yaratildi.
Ayniqsa, 2008 yil 8 yanvarda amalga kiritilgan “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun O‘zbekistonda bola huquqlariga oid birinchi tarixiy hujjat bo‘ldi.
Mazkur Qonunning qabul qilinishi, birinchidan, bola huquqlariga oid qonun hujjatlarining kodifikatsiya qilinishiga zamin yaratishga, ikkinchidan, BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasida belgilangan bola huquqlarini himoya qilishga oid xalqaro standartlarga milliy qonunchilikning mosligini ta’minlashga xizmat qiladi. Uchinchidan, bola huquqlarini himoya qilish mexanizmining oshkora va samarali bo‘lishi uchun bola huquqlari himoya qilinishining aniq kafolatlarini belgilab olishga imkoniyat berdi.
Shuningdek, 2010 yil 30 sentyabrda “Voyaga etmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonunning amalga kiritilishi bola huquqlari va manfaatlarini himoya qilishning huquqiy asoslarini yanada mustahkamladi. Ya’ni ushbu Qonun voyagaetmaganlarning nazoratsizligini va ular o‘rtasida huquqbuzarliklar kelib chiqishining oldini olishga qaratilgan kompleks huquqiy choratadbirlar tizimini belgilab berdi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda bolalarni ijtimoiyiqtisodiy va madaniy jihatdan qo‘llab-quvvatlash hamda ularga keng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan o‘ta muhim umummilliy davlat dasturlari qabul qilindi. Endilikda ular bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Xususan, “Sog‘lom avlod” (2000 yil), “Ona va bola” (2001 yil), “Ayollar va ulg‘ayayotgan avlod sog‘lig‘ini mustahkamlash bo‘yicha qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risidagi davlat dasturlari (2012 yil), shuningdek, “YOshlar yili” (2008 yil) va “Barkamol avlod yili” (2010 yil), “Sog‘lom bola yili” (2014 yil), “Sog‘lom ona va bola yili” (2016 yil)ga bag‘ishlangan davlat dasturlari va milliy harakat rejalari ishlab chiqildi.
Bugungi kunda bolalar va yoshlar masalalari davlat siyosatining asosiy diqqat markazida turganligini “YOshlarga oil davlat siyosati to‘g‘risida”gi (2016 yil 15 sentyabr), “Bolalarni ularning salomatligiga zarar keltiruvchi axborotdan himoya qilish to‘g‘risida”gi (2017 yil 9 sentyabr) Qonunlarning qabul qilinishi ham yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Nima uchun O‘zbekistonda Bola huquqlariga katta e’tibor qaratiladi? Buni quyidagilar bilan izohlash mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi endigan 28 yoshni qarshiladi. Aholimizning 40% ni 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar tashkil etadi, 64%ni esa – 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar.
Shu sababli, inson huquqlari va erkinliklari sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bolalar va yoshlarning jismoniy, intellektual va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningdek ko‘p bolali oilalarni, etim bolalarni va oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi.
Mamlakatimizda bolalar huquqini himoya qilishning zarur huquqiy bazasi yaratilgan. Ta’kidlash joizki, mustaqillikka erishilgandan so‘ng O‘zbekiston qo‘shilgan ilk xalqaro shartnomalardan biri BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasidir. Mana 26 yildan beri ushbu konvensiya O‘zbekistonda amal qilib kelmoqda.
Inson huquqlarini himoya qilishning qonunchilik asosi avvalo O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan me’yorlar va qonunlarga tayanadi. Milliy qonunchilikdagi ustuvor yo‘nalishlardan biri – bu bolalikni muhofaza qilish bo‘yicha BMT xalqaro konvensiyalari qoidalarini implementatsiya qilishdan iborat bo‘lib, mazkur yo‘nalishda YUNISEF bilan faol hamkorlik olib borilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi 1992 yil 9 dekabrda BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilishi bola huquqlariga oid davlat siyosatining shakllanishi uchun zamin yaratdi va ushbu siyosat bola huquqlarini amalga oshirish va himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun samarali mexanizmni yaratishga qaratilgan davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining izchil olib borilayotgan faoliyatida namoyon bo‘lmoqda.
Mamlakatimiz xalqaro mehnat tashkilotining “Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risida”gi (Jeneva, 1973 yil 26 iyun) hamda Bolalar mehnatining og‘ir shakllarini taqiqlash va ularga barham berishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi konvensiyasiga (Jeneva, 1999 yil 17 iyun) ham qo‘shildi va ushbu hujjatlar qoidalaridan kelib chiqadigan o‘z majburiyatlarini izchil bajarib kelmoqda.
Shu bilan birga, Xalq ta’limi, Sog‘liqni saqlash, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirliklari, boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar, mahalliy hokimiyat organlarining oilaviy muhitdan mahrum bolalarning ta’lim olishi, davolanishi va ularning boshqa huquqlarini himoya qilish borasidagi sa’yi-harakatlarini muvofiqlashtirish borasida institutsional mexanizmni yo‘lga qo‘yish bugun tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbekistonda bola huquqlari va erkinliklari 100 dan ortiq qonunlar bilan tartibga solinishiga qaramay, 2008 yil 8 yanvarda “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni kuchga kirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 2008 yil 7 yanvarda imzolagan.Matbuotda rasman 2008 yil 8 yanvarda e’lon qilingan va kuchga kirgan. Ushbu qonun 4 bob, 32 moddadan iborat:
I – bob: Umumiy qoidalar (1-6- moddalar)
II – bob: Bola huquqlarining asosiy kafolatlari (7-23- moddalar)
III – bob: Ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar huquqlarining qo‘shimcha kafolatlari (24-29- moddalar)
IV – bob: Yakunlovchi qoidalar (30-32- moddalar)
Mazkur Qonunga O‘zbekiston Respublikasining 25.12.2009 yildagi O‘RQ-239-son Qonuniga muvofiq o‘zgaritirishlar kiritilgan.
Qonunning 2-bobida “Bola huquqlarining asosiy kafolatlari” to‘g‘risidagi qoidalar belgilab qo‘yilgan bo‘lib, unda jumladan bolaning quyidagi huquqlari:
Bolaning yashash huquqi, individuallikka va uni saqlab qolishga bo‘lgan huquqi, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi, himoyaga bo‘lgan huquqi, oilaviy muhitga bo‘lgan huquqi, g‘ayriqonuniy ko‘chirilishdan himoyalanish huquqi, o‘z fikrini ifoda etish huquqi, axborot olish huquqi, fikrlash, so‘z, vijdon va e’tiqod erkinligi huquqi, xususiy mulkka bo‘lgan huquqi, turar joyga bo‘lgan huquqlari, mehnat qilish huquqi, dam olish va bo‘sh vaqtga bo‘lgan huquqi, sog‘lig‘ini saqlash huquqi hamda bilim olish huquqi kafolatlari haqida gap boradi
Qonunning ahmiyatli jihati shundaki, uning 3-bobida “Ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar huquqlarining qo‘shimcha kafolatlari” belgilab qo‘yilgan bo‘lib, unda ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalarning:
- oila muhitiga bo‘lgan huquqi kafolatlari
- jamiyatga uyg‘unlashish huquqi kafolatlari
- turar joyga bo‘lgan huquqlari kafolatlari
- ijtimoiy yordam olishga bo‘lgan huquqi kafolatlari
- Nogiron bolalar, jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsonlari bo‘lgan bolalarning tibbiy-ijtimoiy yordam olishga bo‘lgan huquqi kafolatlari
- ta’lim olish huquqi kafolatlari mustahkamlangan.
1989 yil 20 noyabrda BMT Bosh Assambleyasining 44/25-sonli rezolyusiyasi bilan qabul qilingan, 1990 yil 2 sentyabrdan kuchga kirgan “Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” shartnoma kuchiga ega bo‘lgan xalqaro huquqiy xujjat bo‘lib, muqaddima, 3 qism, 54 ta moddadan iborat. Konvensiyaning 1-41 moddalari bolalarning huquq va erkinliklari to‘g‘risida, 42 – 54 moddalari ishtirokchi davlatlarning majburiyatlari to‘g‘risida.
“Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya”ning prinsiplari:
-Bolaga nisbatan har qanday kamsitishlarning oldini olish. Barcha huquqlar hech qanday istisnosiz barcha bolalarga nisbatan qo‘llaniladi. Davlatning vazifasi – bolani kamsitishning barcha shakllaridan himoyalanganligini ta’minlash va hamda uning huquqlarini ta’minlab berish uchun barcha zarur choralarni ko‘rish.
- Bolaning manfaatlarini har tomonlama etarli ta’minlash. Bolalarga nisbatan barcha xatti-harakatlarda bolaning manfaatlari yaxshiroq ta’minlanishiga birinchi darajali e’tibor beriladi. Agar otaona yoki vasiy bu vazifalarni bajara olmasalar, davlat bolani uning farovonligi uchun zarur hisoblangan himoya va g‘amxo‘rlik bilan ta’minlash vazifasini o‘z zimmasiga oladi.
- Bolaning yashab ketish va sog‘lom rivojlanishini kafolatlash. Har bir bola yashash uchun ajralmas huquqqa ega va davlat bolaning yashab ketishi va sog‘lom rivojlanishi uchun mumkin qadar yuqori darajada
imkoniyat yaratib berish majburiyatini oladi.
- Bolaning huquqlarini tan olish. Bola o‘zining fikrini erkin ifoda etish huquqiga ega, jumladan, bolaga taalluqli har qanday muhokama paytida uning fikri e’tiborga olinishi shart.
Bola huquqlarini ta’minlashda O‘zbekistonRespublikasi BMTning:
1) Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt;
2) Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt;
3) Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya;
4) Irqiy kamsitishlarga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya va Qiynoq va muomala va jazoning shafqatsiz, noinsoniy va qadr-qimmatni kamsituvchi boshqa turlari to‘g‘risidagi konvensiyasi kabi boshqa asosiy xalqaro shartnomalariga ham tayanadi.
BMTning oltita asosiy xalqaro hujjatiga qo‘shilgach, O‘zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplari va normalariga muvofiq tarzda bola huquqlarini himoya qilish bo‘yicha muayyan xalqaro majburiyatlarni o‘z zimmasiga oldi.
2008 yilda O‘zbekiston parlamenti bola huquqlariga ham tegishli bo‘lgan bir qator xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qildi:
1. Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi XMT ning konvensiyasini (2008 yil 4 aprelda);
2. Bolalar mehnatining eng yomon shakllarini taqiqlash va tugatishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi XMTning konvensiyasini (2008 yil 8 aprelda);
3.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi konvensiyasini (Nyu-York, 2000 yil 15 noyabr) to‘ldiruvchi odam savdosining, ayniqsa, ayollar va bolalar savdosining oldini olish hamda unga chek qo‘yish va uning uchun jazolash haqidagi protokolini (2008 yil 8 iyulda);
4. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaga doir bolalar savdosi, bolalar fohishabozligi va bolalar pornografiyasiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008 yil 11 dekabrda);
5. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008 yil 12 dekabrda).
2014 yilda O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha choratadbirlar Dasturining yaratilishi, 2016 yilda “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi mamlakatda istiqomat qilayotgan 14 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan 60%dan ortiq aholi vakillarining ijtimoiy, huquqiy, qonuniy manfaatlari doimo davlatning diqqat markazida ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Ushbu qonun 4 bob, 33 moddadan iborat bo‘lib, 2016 yilning 15 sentyabridan kuchga kirgan.