1-mavzu. O‘zgarmas tok chiziqli elektr zanjirlari

1-mavzu. O‘zgarmas tok chiziqli elektr zanjirlari
Reja:
1. Oʻzgarmas tok zanjirlariga oid umumiy tushunchalar
2. Elektr energiya manbalari va iste’molchilari.Tokning passiv manbai
3. OM qonuni. Elektr zanjir tuguni, shoxasi va konturi
4. Murakkab elektr zanjirlarini hisoblash usullari. Kirxgof konunlari
Tayanch so’z va iboralar:Elektr zanjir, elektr energiya, elektr toki, qarshilik, solishtirma qarshilik,toklar qonuni,kuchlanihlar qonuni,Om qonuni
1. O’zgarmas tok zanjirlariga oid umumiy tushunchalar
Elektr zanjiri — elektr energiyasi manbalari, qabul qilgichlari (isteʼmolchilari) va ularni bir-biriga tutashtiruvchi oʻtkazgichlar (simlar) majmui. Elektr zanjiri tarkibiga ulabuzgichlar, qayta ulagichlar saqlagichlar, himoyalash va kommutatsiya (uzib-ulash) apparatlari, oʻlchash va nazorat asboblari va boshqalar ham kiradi. Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi (elektromagnit energiya yoki zanjirida elektr toki, elektr yurituvchi kuch EYUK, potensiallar farqi mavjud boʻlgan boshqa tur energiya) uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elekt energiyasi manbalarida biror turda gi energiya (suv, issiklik va boshqalar ener giyasi) elektr energiyasiga, qabul qil gichlar (isteʼmolchilar)da elektr ener giyasi issqlik, mexanik va boshqalar tu| energiyaga aylantiriladi. Elektr zanjiri rejim" (ish maromi) barcah qismalardagi tok va kuchlanish qiymatiga bogʻlq boʻladi. Elektro zanjirlarda 2 xil elektro quvvatdan foydalanadi (AC) o’zgaruvchan tok va o’zgarmas tok. (DC).O’zgaruvchan tok asosan katta apparatlar va motorlarniishga tushiradi va uzgaruvchan tok elektro stansiyalarda ishlab chqariladi.transpotr vositalari va boshqa mashinalar hamdaelektronikda o’zgarmas tok kuchidan foydalaniladi.
Bunday manba qismalaridagi kuchlanish u hosil qilgan tok qiymati I ga bog'lq bo'lmaydi. Ideal EYuK manbai uchun manbaning ichki qarshiligi .Shuning
uchunU = E = const bo'ladi. Ideal EYuK manbai VAX absissa
o'qiga parallel to'g'ri chizqdan iborat (1.10-rasm, a dagi 1-to'g'ri chizq). Elektr zanjir elektr tokni hosil qilish va uning o'tishini ta'minlaydigan qurilma va ob'ektlarning majmui bo'lib undagi elektromagnit jarayonlar elektr yurituvchi kuch (EYuK), tok va kuchlanish tushunchalari bilan ifodalanadi. Elektr zanjir tushunchasi elektrotexnika fanining tayanch tushunchasidir. Elektr energiya manbai, iste'molchi va ularni o'zaro birlashtiruvchi o'tkazgichlar elektr zanjirning asosiy elementlari, o'lchash asboblari, ulab-uzgichlar va himoyalash qurilmalari esa uning yordamchi elementlari hisoblanadi. Demak, elektr zanjir elementi bu elektr zanjir tarkibiga kiruvchi alohida qurilma bo'lib, u zanjirda anq funksiyani bajaradi.Elektr zanjirning elementlari shartli belgilar bilan tasvirlanadi.Elektr zanjirning elementlari va ularni o'zaro ulanishining grafik tasviri elektr zanjirining sxemasi deb ataladi. Elektr qarshilik — elektr zanjiri (yoki zanjir bir qismi)ning elektr tokka koʻrsatadigan aks taʼsirini ifodalaydigan fizik kattalik; omlarda oʻlchanadi. Elektr qarshilik elektr energiyasining boshqa tur energiyaga aylanishiga bogʻlq; elektr energiyasi oʻzgarmaydigan

Jarayondagi elektr qarshilikni aktiv qarshilik, tok manbai energiyasi elektr yoki magnit maydoniga uzatiladigan jarayonlardagi electr qarshilikni reaktiv qarshilik deyiladi.

Elektr qarshilik tok kuchi va kuchlanishdan farqi unda zaryadga bog'lq emas. Unga olimlar uning uzunligi ko'ndalang uzunligigan bog'lq zaryadga bog'lq emas deyishadi olimlar. Uning formulasi R=Lp/selektir kuchlanish va tok kuchi orasidagi munosabat R=U/I

EYuK manbai.Bunday EYuK manbaining ichki qarshiligi noldan farq qiladi. Shuning uchun manba qismlaridagi kuchlanish , ya'ni U tok qiymati I ga bog'lq bo'ladi. Real EYuK manbai VAX 1.10-rasm, a da keltirilgan.Real EYuK manbaiga misol tarqasida akkumulyator batareyasi, o'zgarmas tok generatorini keltirish mumkin.Real manbaning EYuKi mqdor jihatidan uning salt ish rejimida (tok nolga teng), qismalaridagi potensiallar ayirmasi – kuchlanishga teng (1.10-rasm, b)bo'ladi.Bu manbaga tashqi zanjir ulanganda uning EYuKi
avvalgqiymatinisaqlabqolaolmaydi, chunki manba qisman ichki qarshilikka ega. Tok ortib borishi bilan ko'payadi, kuchlanish U = E-richI esa, kamayadi .
Boshqariluvchi manbalar
Avvalda ko’rsatilgan manbalar mustaqil manbalar deb ataladi.Mu-taxassisiligimizda boshqariluvchi manbalardan ham foydalaniladi.
Boshqariluvchi manba - bu elektr manbadir, uning hosil qilgan toki yoki kuchlanishi boshqa zanjir elementining tokiga yoki kuchlanishiga bog’lq bo’ladi.
Amalda boshqariluvchi manba- larning 4 xil shaklidan foydalaniladi:
Eng sodda noideal tok manbai rezistor bilan ketma-ket kuchlanish manbaidan tarkib topgan. Ushbu manbadagi yigindi kuchlanishni rezistor qarshiligivakuchlanish manbai o’rtasidagi munosabat orqali aniqlanadi.
( Om qonuni; I = U/R). Tokning bu qiymati uning chqishidagi nol kuchlanish pasayuvi tufayli faqat uzoq yuk bo’ladi. (qisqa tutashuv,shu bilan barga zaryadlanmagan kondensator, zaryadlangan induktor, virtual erga ulangan zanjir va hokazo.) Oldingi nol kuchlanishli yuklama (pasayish) terminallar orqali (anq qarshilikli chizig’iy va nochizig’iy rezistor, zaryadlangan kondensator, zaryadlanmagan induktivlik,kuchlanish manbai va hokazolar) hamma vaqt har xil bo’ladi. Bu rezistordagi kuchlanish pasayuvi munosabati (qo’zg’atuvchi kuchlanish va yuklamadagi kuchlanish) uning chidamliligi uchundir. Qariyb ideal tok manbai uchun rezistor nominal juda katta bo’lishi lozim, lekin bu faqat anq bir tok uchun kuchlanish manbai juda katta bo’lishi lozimligini bildiradi ( ma’lum chegarada qarshilik va kuchlanish cheksizga intiladi va tok manbai ideal bo’ladi va tok yuklamadagi kuchlanishga bog’lq bo’lmay qoladi). Shunday qilib, buning effekti kichik (rezisordagi quvvat isrofi tufayli) va bu holatda qoidaga binoan “Yaxshi” tok manbaini qurish uchun maqsadga to’g’ri kelmaydi, Shunga qaramay ko’pincha bunday sxemalar ishchi tokda va uncha katta bo’lmagan yuklama qarshiligida etarli darajada ishlab chqarishni ta’minlay oladi. Masalan,kuchlanish manbai-5 volt ketma-ket 4.7 kOm rezistor orqali yuklama qarshiligi 50 dan to 450 Om gacha diapazonda taxminan 1 mA ± 5% o’zgarmas tokni ta’minlay oladi. Van de Graaf generatori -bu shunday yuqori kuchlanishli tok manbaiga misol bo’la oladi. U o’zini xuddi o’zgarmas tok manbaidek tutadi,chunki uning juda katta chqish qarshiligi kabi juda katta chqish kuchlanishi ham bor, shuning uchun u katta laborator versiyalarda xoxlagan bir necha yuz volt (yoki o’nlab megavolt) chqish kuchlanishida ham faqat bir nechta mikroamperga teng bo’ladi..
3. Om qonuni
Om qonuni kuchlanish va bir jinsli metal oʻtkazgichdan oʻtayotgan oʻzgarmas tok kuchi o’rtasidagi bog’lqlikni ifodalaydi.Bu bog’lqlikka ko’ra bir jinsli metal o’tkazgichdagi kuchlanish undagi tok kuchiga proportsionaldir.
O’zgarmas proportsionallik “Qarshilik”deb ataladi va “R” deb belgilangan.
Om qonuniga ko’ra u = I R ga teng.
Bu yerda u qarshilik va o’zgarmas tok kuchi o’rtasidagi potensial farqni ifodalaydi. Biologik ish uchun ko’pincha o’tkazuvchanlik g = 1/R ga teng; Bunda Om qonuni I = g u ga teng.
2. Om qonuniga bo’ysunadigan materiallar “_chizqli ___”deb ataladi ,chunki
undagi potensial farq o’zgaruvchan bo’ladi.
3.Agar elektr zanjir faqat bitta manba va ketma-ket yoki parallel ulangan qarshiliklardan iborat bo’lsa, bunaqa zanjirlarni hisoblash uchun Om qonuni kifoya masalan, ketma-ket ulangan zanjirda. Bu zanjirlar berk zanjir hisoblanadi.Unda kamida bitta kuchlanish manbai mavjud (shunday qilib potensial energiyaning oshishi ta’minlanadi) va birta potensial energiyani kamaytiruvchi potensial ayirmamavjud. Berk janjirdagi kuchlanish summasi nolga teng .
4.Zanjirdagi potensial energiyaning oshishi zaryadlarning quyi potensialdan yuqori potensialga harakatlanishga sabab bo’ladi.Potensial energiya va potensial o’rtasidagi farqga e’tibor bering.
Elektrostatik kuch tufayli batareya ichida zaryadni quyi potensialdan yuqori potensialga harakatlantiruvchi boshqa “kuch”bo’lishi kerak.Bu elektro harakatlantiruvchi kuch deb ataladi va unig birligi volt ( bu aslida kuch emas)
Biz elektroharakatlantiruvchi kuchni E bilan ifodalaymiz, belgisi - , potensial energiya tushushi turli omillarga sabab bo’lishi mumkin.Masalanelektr qarshilik sababli yoqotilgan issqlik energiya yo’qolish manbai bo’lishi mumkin.
Energiya saqlanishi tufayli potensialelektro harakatlantiruvchi kuchdagi potensial farq zanjirdagi qolgan qismlarining potensial sarfiga teng bo’lshi kerak.Shunda Om qonuni mos keladi:
Berk elektr zanjirida tok kuchi, elektr yurituvchi kuch va qarshilik o‘zaro ma’lum holatda bir-biriga bog‘lq.
Butun zanjir uchun Om qonuni: berk zanjirdagi tok, zanjirdagi E.YU.K. ga to’g’ri proporstional bo’lib, butun zanjirning qarshiligiga teskari proporstionaldir.

Bu formuladan: E = IR+Ir0
Uist=IR – zanjirning tashqi qismidagi kuchlanish pasayishi.
U=Ir0- manbaning ichidagi ushlanishning pasayishi. Bir kontruli elektr zanjirda (2.1-rasm) iste’molchidagi kuchlanish butun zanjir uchun Om qonunigaasosan:
U = E + IR0
Agar bu ifodadaE – const vaR0const bo’lib, tok iste’molchi qarshiligi o’zgarishi hisobidan o’zgartirilsa, bunday bog’lqlik elektr zanjirning volt-amper tavsifi deb ataladi. 2.2-rasmda bu bog’lanishning grafigi ko’rsatilgan. Bu xarakteristikaning «K» nuqtasida zanjirdagi tok nolga teng.I=0 zanjirda tok faqat zanjir uzilgan holda nolga baravar bo’lishi mumkin. Bu rejimning salt yurish
Bu matematik o‘zaro bog‘lanish Om qonuni deb ataladi. Om qonuni rejimi deyiladi. Bu rejimdaU=E va iste’molchi manbadan uzilgan bo’ladi.
quyidagicha ifodalanadi: berk zanjirda
oqayotgan tok kuchi tok manbayi elektr yurgazuvchi kuchining butun zanjir qarshiligi nisbatiga teng.
Om qonuni elektrotexnikaning asosiy qonunlaridan biri hisob-lanadi.Uning yordamida elektr zanjiridagi hisoblarni olib borish, noma’lum o‘lchovlarni topish mumkin.Om qonuni to‘lq zanjir-lardan tashqari, zanjirning qismlarida ham o‘z kuchini yo‘qotmaydi.

4. Kirxgofning qonuni. Kirxgofning qoidasi

Har qanday murakkab, tarmoqlangan o‘zgarmas tok zanjirining qismlaridan o‘tayotgan toklarni va potentsiallar ayirmalarini Om qonuni yordamida hisoblashimiz mumkin, ammo Kirxgof taklif etgan ikki qoidadan foydalansak masala ancha soddalashadi. Qoidalardan biri chizqli o‘tkazgichlarda elektr zaryadining saqlanish qonunini, ikkinchisi esa Om qonuni tadbqining natijasini ifodalaydi va quyidagicha ta’riflanadi.

1845 yilda nemi sfizigi Kirxgof qonunlar majmuini taklif etdi. Buikki qonun ;Kirxgofning chizqli o‘tkazgichlarda elektr zaryadining saqlanish qonunini, ikkinchisi esa o‘tkazgichlarda kuchlanishning saqlanish qonuni. Konturdagi alohida qarshiliklaridagi kuchlanish pasayishlarining (pasayuvlarining) algebraic yig’indisi shu konturning E.YU.K.larning algebraic yig’indisiga teng.
Kirxgofning birinchi qoidasiga ko’ra, tugunga kirayotgan elektr zaryadlar hajmi tugundan chqayotgan zaryadlar hajmiga teng , chqib ketadigan joy bo’lmaganligi sababli hech qanday tok yo’qotilmaydi”. Boshqa chaqilib aytadigan bo’lsak o‘tkazgichlarning tarmoqlanish nuqtasida toklarning algebraik yig‘indisi nolga teng bo’lishi kerak I(exiting) + I(entering) = 0 . Kirxgofning bu g’oyasi elektr zaryadining saqlanish qonuni sifatida ma’lum.
Bu yerda 3 ta ,tugunga qarab yo’nalgan toklarniI1, I2, I3 musbat (+) ishorabilanva 2 tatugundan yo’nalgan toklarniI4 va I5 manfiy (-) ishora bilan olinadi. Bushu asosida biz quyidagi tenglamani yozaolishimizni anglatadi
I1 + I2 + I3 – I4 – I5 = 0
Kirxgofning ikkinchi qonunida tasvirlanishicha” berk konturdagi alohida qarshiliklaridagi kuchdanish pasayishlarining (pasayuvlarining) algebraik yig’indisi shu konturning E.YU.K.larning algebraik yig’indisiga teng”va ular nolga teng.Boshqacha qilib aytganda kuchdanish pasayishlarining (pasayuvlarining) algebraik yig’indisi ham nolga teng bo’lishi kerak.Kirxgofning bu g’oyasi Energiyaning saqlanish qonuni sifatida ma’lum.
Agar konturning ixtiyoriy tanlangan aylanib chqish yo’nalishi, shu konturning alohida qismlaridagi toklarning yo’nalishi bilan mos tushsa, shu qismning kuchlanish pasayishi [IR] tenglamada musbat (+) ishora bilan olinadi, aks holda manfiy (-) ishora bilan olinadi. Konturdagi EYUK larning yo’nalishi, ixtiyoriy tanlangan aylanib chqish yo’nalishi bilan mos tushsa, tenglamada EYUK lar musbat (+) ishora bilan olinadi, qarama-qarshi yo’nalishda EYUKlar manfiy (-) ishora bilan olinadi.Biz seriyali zanjirlarni tahlil qilishda Kirxgofning kuchlanish qonunidan foydalanamiz.
Zanjir – bu elektr toki oqadigan berk kontur yo’lidir
Traektoriya- elementlerni yoki manbalarni bog’laydigan chizq
Elektr sxemasining ikkidan ortq shoxalari birlashgan nuqtasiga tugun deb aytiladi. Tugun nuqta bilan belgilanadi
Ikki tugun orasidagi zanjirning qismi shaxobcha deyiladi. Har bir shaxobchada o’z toki oqadi. Kontur – bu zanjir elemetnti bo’lmagan zanjirdagi oddiy berk yo’l.
Kirxgofning birinchi qonuni
Tarmoqlangan elektr zanjirida tok kuchi bir necha qarshiliklar ulangan joyiga oqib kelib, ulardan qaytib ketayotgan toklarning yig‘indisiga tengdir.

Murakkab elektr zanjiri.

Kirxgofning birinchi qonuniga asosan tenglama quyidagicha yoziladi:
I1 = I2 + I3 + I6.
g harfi bilan belgilangan tugundagi ulanish joyidagi tok quyi-dagicha anqlanadi:
I4 = I2 + I3.

Kirxgofning ikkinchi qonuni
Har qanday yopq elektr zanjirida elektr yurituvchi kuch-larning algebraik yig‘indisi zanjirning alohida qismlaridagi kuch-lanishlarning yig‘indisiga teng.
Elektr zanjirlarni Kirxgofning ikkinchi qonuniga asosan hi-soblaganda, hisoblar algebraik hisobda olib boriladi.
Agar elektr zanjir faqat bitta manba va ketma-ket yoki parallel ulangan qarshiliklardan iborat bo’lsa, bunaqa zanjirlarni hisoblash uchun Om qonuni kifoya masalan, ketma-ket ulangan zanjirda (2.3 a-rasm) Om qonunigaasosan:


Rasm-2.3.a,b
Parallel ulangan zanjirda (6 b-rasm) esa:

Shoxalarning o’tkazuvchanligi:

O’tkazuvchanlik orqali toklarni anqlamoqsi bo’lsak:

Zanjirning umumiy qismidagi tok:


Rasm-2.4.
Elektr zanjirida bir necha manba va qarshiliklar aralash ulangan taqdirda bu zanjirlarni hisoblash uchun Om qonunida foydalanib bo’lmaydi, chunki zanjirni hisoblash natijasida anqlanadigan toklar soni Om qonuni asosida yoziladigan tenglamalar sonidan ortq. Bunday xollarda Kirxgof qonunlaridan foydalaniladi.
Kirxgof qonunlari bo’yicha tenglamalar yozishdan avval elektr sxemalariga iod bir nechta tushunchalar bilan tanishamiz. (2.4 - rasm).
Tugun. Elektr sxemasining ikkidan ortq shoxalari birlashgan nuqtasiga tugun deb aytiladi.
Shoxobcha. Ikki tugun orasidagi zanjirning qismi shaxobcha deyiladi. Har bir shaxobcha o’z toki oqadi.
Kontur. Bir nechta shoxalardan tashkil topgan berk elektr zanjiriga kontur deyiladi.
Endi Kirxgof qonunlari bilan tanishing:
Kirxgofning birinchi qoidasi¹. Tugundagi toklarning algebraik yigindisi nolga teng:

Bunda: n - tugunda birlashgan shoxalar soni.
Odatda, tugunga qarab yunalgan toklarni musbat (+) ishora bilan va tugundan yo’nalgan toklar (-) ishora bilan olinadi. Konturdagi EYUK larning yo’nalishi, ixtiyoriy tanlangan aylanib chqish yo’nalishi bilan mos tushsa, tenglamada EYUK lar musbat (+) ishora bilan olinadi, qarama-qarshi yo’nalishli EYUK lar manfiy (-) ishora bilan olinadi.
Kirxgofning ikkinchi qoidasi. Konturdagi alohida qarshiliklaridagi kuchdanish pasayishlarining (pasayuvlarining) algebraik yig’indisi shu konturning E.YU.K.larning algebraik yig’indisiga teng.

Agar konturning ixtiyoriy tanlangan aylanib chqish yo’nalishi, shu konturning alohida qismlaridagi toklarning yo’nalishi bilan mos tushsa, shu qismning kuchlanish pasayishi [IR] tenglamada musbat (+) ishora bilan olinadi, aks holda manfiy (-) ishora bilan olinadi. Konturdagi EYUK larning yo’nalishi, ixtiyoriy tanlangan aylanib chqish yo’nalishi bilan mos tushsa, tenglamada EYUK lar musbat (+) ishora bilan olinadi, qarama-qarshi yo’nalishda EYUKlar manfiy (-) ishora bilan olinadi.
Endi Kirxgofning qoidalarini anq murakkab tarmoqlangan elektr zanjir misolida (namunasida) ko’rib chqamiz (2,4-rasm). Avvalo, shaxobchalardagi toklarning yo’nalishini ixtiyoriy tanlaymiz. Bu sxemada tugunlar soni n = 4 shoxobchalar soni m+6, mana shu «n» tugunlar uchun Kirxgofning birinchi qoidasiga binoan tenglamalar yozamiz.
1 tugun uchun I1 – I2 – I3 = 0
2 tugun uchun I2 – I4 – I5 = 0
3 tugun uchun I3 – I5 – I6 = 0
4 tugun uchun I6 – I1 – I4 = 0
Endi konturlarning aylanish yo’nalishini ixtiyoriy ravishda tanlaymiz va Kirxgofning ikkinchi qoidasiga binoan tenglamalar yozamiz:
1 2 4 1 kontur uchun I1R1 + I2R2 – I4R4 = E1
1 2 3 1 kontur uchun I3R3 + I5R5 – I2R2 = E2
1 2 3 4 kontur uchun I4R4 + I5R5 – I6R6 = E3
1 2 4 1 kontur uchun I1R1 + I3R3 – I6R6 = E1 - E2 - E3
Ikkita konungaasosan 8 ta tenglama yozdik.Biroq noma’lum katttaliklar, ya’ni shoxalarning toklari 6 ta.Demak, bu elektr zanjirini hisoblash uchun 6 ta tenglama kifoya.Shu sababli bu tenglamalar tizimlaridan bizlar faqat 6 ta mustaqil tenglamadan foydalanamiz.

Rasm-2.5 a,b
Kirxgofning birinchi qoidasigaasosan yozadigan mustaqil tenglamalar soni tugunlar sonidan bitta kam bo’lsa, (n - 1) Kirxgofning ikkinchi qoidasigaasosan yoziladigan mustaqil tenglamalar soni m – (n - 1).
Endi ketma-ket va parallel ulangan elektr zanjirining soddalashtirish ifodalarini Kirxgof qonunlari asosan yoziladigan mustaqil tenglamalar soni m – (n - 1).
Endi ketma-ket va parallel ulangan elektr zanjirining soddalashtirish ifodalarini Kirxgof konunlari asosida chqaramiz. 2.5. a. – rasmdagi sxema uchun Kirxgofni ikkinchi qoidasigaasosan:
IR1 + IR2 – IR3 = E eki IRekv = E
Bu erdaRekv = R1 + R2 + R3- zanjirning umumiy ekvivalent qarshiligi.
2.5.6. – rasmdagi parallel ulangan sxemaning «1» - tuguni uchun Kirxgofni birinchi qoidasigaasosan:

Zanjirni qismi uchun Om qonuniga asosan:

Asosiy tenglama toklarini qiymatini hisobga olganda:

bu ifodada: oddiy arifmetik amallardan keyin:

faraz qilamizki, 2.5.b-rasmdagi parallel ulangan sxemada umumiy shoxadagi tok Ioberilgan, shoxalangan 11 va 12 toklarni anqlash kerak.

Shunga o’xshash:

ya’ni, shoxalangan zanjirdagi tok umumiy shoxadagi tokka va qo’shni shoxa qarshiligiga to’g’ri proporstional bo’lib, parallel ulangan shoxalarning qarshiliklarining yig’indisiga teskari proporstionaldir.
Ko’p xollarda uch shoxali «yulduzcha» usulida bog’langan zanjirning «uchburchak» bog’langan ko’rinishga keltirish kerak bo’ladi.
Bu zanjirning sxemasining² o’zgartirish quyidagi formula asosida bajariladi. (2.6. a, b-rasm).

Agar «uchburchak» usulida ulangan qarshiliklarni «yulduzcha» usulida bog’langan ko’rinishga keltirish kerak bo’lsa quyidagi ifodalardan foydalaniladi.


Rasm-2.6 (a, b)
4. Murakkab elektr zanjirlarini hisoblash usullari
Murakkab elektr zanjirlarini hisoblashning bir nechta usullari bor. Bu usullar Kirxgof konunlariga asosanlangan.Mana shu usullardan bir nechtasini ko’rib chqamiz.
Kontur toklar usuli. Bu usulga binoan barcha mustaqil konturda alohida kontur toki deb ataluvchi, tok o’tadi deb faraz qilamiz va ana shu kontur uchun Kirxgofni ikkinchi qonuni asosida tenglama tuzamiz.
Hisoblash tartibi:
a) mustaqil konturlarda toklarning yo’nalishini ixtiyoriy tanlaymiz;
b) tanlangan konturlar uchun Kirxgofning ikkinchi qonuniga asosan tenglama yozamiz;
v) kontur toklari orqali shoxalardan o’tadigan haqqiy toklarni ifodalaymiz.
Kontur toklar usuli asosida elektr zanjirni hisoblashni 2.4 – rasmda ko’rsatilgan murakkab elektr zanjir misolida ko’rib chqamiz.
Tanlangan kontur uchun Kirxgofning ikinchi qonuni bo’yicha tenglamani keltiramiz. Kontur toklarni rim raqamlar bilan belgilaymiz.
II(R1+R2+R3)-III·R2-IIII·R4=EII
-II·R2+III·(R5+R2+R3)-IIII·R5=E22
-II·R4-III·R5+IIII·(R4+R4+R6)= - E33
Quyidagi belgilarni kiritamiz:
R11 = R1+R2+R4 - birinchi konturning xususiy qarshiligi;
R22 = R2+R3+R5 – ikkkinchi konturning xususiy qarshiligi;
R33 = R4+R5+R6 – uchinchi konturning xususiy qarshiligi;
R12 = R21=R2 - birinchi va ikkinchi konturlarning o’zaro qarshiligi;
R23 = R32=R5– ikkinchi va uchinchi konturlarning o’zaro qarshiligi;
R31 = R13=R4– uchinchi va birinchi konturlarnig o’zaro qarshiligi;
E11 = E1 – birinchi konturning E.YU.K. lari
E22 = E2– ikkinchi konturning E.YU.K. lari
E33 = EK3– uchinchi konturning E.YU.K.lari
Endi yuqoridagi tenglamalar tizimini kiritilgan belgilarni hisobga olib yozamiz:
II·R11-III·R12-IIII·R31=E11
-II·R21+III·R22-IIII·R23=E22
-II·R31-III·R32-IIII·R33=E33
Bu tenglamalar tizimini anqlovchi usuli, kontur toklarni II, III, IIIItopamiz. Kontur toklar orqali, 2.4 rasmda ko’rsatilgan shoxalardagi haqqiy toklar yo’nalishi asosida yozamiz:
II=II I2=II-III I3=III
I4=IIII-III I5=IIII-III I6=IIII

Murakkab zanjirlarni hisoblashni yana bir qator usullari mavjud. Masalan, tugun potenstiallari usuli, ustma-ustlash va hokazo. Bu usullarning barchasi Kirxgof qonunlariga asoslangan.

Nazorat savollari:
1. Elektr zanjir nima va uning tavsiflovchi kattaliklarga nimalar kiradi
2.Kirxgoff qonunlari formulasini yozing
3.Murakkab zanjirlarni hisoblash usullaria
4. Kontur nima
5.Shoxa nima
6.Tugun nima

1 D.Kulshreshtha, «Basic Electrical Engineering» TMH, 2014,S. Parker Smith: «Problems in Electrical Engineering»Asia Publications, 2013

2 D.Kulshreshtha, «Basic Electrical Engineering» TMH, 2014
S. Parker Smith: «Problems in Electrical Engineering»Asia Publications, 2013