1-mavzu: parfiya, baqtriya temir davri arxeologiyasi. Reja: O’rta Osiyoning temir davri ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari

Shimoliy Parfiya. Kopetdog’ tizmalarining yonbag’irlarida ilk temir avriga oid quyidagi tipdagi manzilgohlar o’rganilgan.
1.Yirik hajmdagi sitadelga ega bo’lgan manzigohlar. (Yelkantepa, Ulug’depa). 2.O’rta hajmdagi sitadelga ega bo’lmagan manzilgohlar (maydoni 1 ga. dan ortiq), (Yassidepa, Agachlidepa) 3.Kichik manzilgohlar (kichik qishloqlar maydoni 1gacha), (Kraxandepa I,II,III, Yelandepa, Ovadandepa). Yelkandepa I va Ulug’ III, so’ngi bronza davrda shakllangan. Yelkan II, Ulug’ II lar mil. av. 650-500 yillar, hamda Yelkan III, Ulug’ I lar mil. av. 500-350 yillar bilan sanaladi. Yelkantepa sitadeli bronza davrida barpo etilib, atrofida 14,5 ga iborat joyda aholi manzigohi shakllanadi. Mil. av. X asrlarda mudofaa devorlari ( umumiy qalinligi 10, 5 m; o’rtada- 6 m. dan iborat koridor mavjud) bilan o’ralib, imoratlarning asosiy ko’pchilik qismi quriladi. Mudafaa devori atrofida chuqur xandaklar qazilgan. Mil. av. VII-VI asrlarga kelib esa manzilgoh atrofida imoratlar barpo etiladi. Uning atrofi ham mudofaa devorlari bilan o’rab olinadi. Shunga o’xshash Ulug’depa ham bronza davrida shakllanib, mil. av. X asrlarda baland saxni ustida qo’rg’on barpo etiladi. Yelkandepadan farqli o’laroq bu yerda aholi imoratlari joylashgan qismi mudofaa devorlarining izlari aniqlanmagan. Imoratlar to’rburchak g’ishtlardan qurilib, devorlari va uylarning sahni loy suvoq qilingan. Ba’zi bir imoratlarning devorlari ganch bilan suvalgan.
Aholining asosiy mashg’uloti sug’orma dehqonchilik va hunarmandchilik bo’lgan. Dehqonchilikda asosan bug’doy va arpa ekilgan. Sug’orish inshootlarining izlari o’rganilmagan bo’lsada, tog’dan oqib tushadigan kichik daryo suvlari dehqonchilikda asosiy manba bo’lgan. Suvga bo’lgan talabning yuqori bo’lganligini hisobga olib, qadimgi dehqonlar damba va tug’onlardan foydalangan, degan xulosaga kelish mumkin. Keyingi davrlarda bu yerda korizlar paydo bo’ladi.
Bronza va temirdan mehnat qurollari, qurol aslahalar tayorlanganligi arxeologik jihatdan aniqlangan. Bulardan tashqari toshdan qurollar hamda sopol buyumlar o’rganilgan. Sopol buyumlari Marg’iyonanikiga o’xshash. Mil. av. X-VII asrlarga oid sopol buyumlarning asosiy qismini qo’lda yasalgan, hamda naqshli buyumlar tashkil etadi. Naqshlar geometrik shaklda. Ulug’tepaning mil. av. VII-IV asrlarga oid sopol buyumlari Yozdepaning shu davrga oid buyumlari bilan o’xshash. Yoz I sopollariga o’xshash sopol buyumlarining bu yerda bronza davridayoq paydo bo’lishi o’ziga xos xususiyatlardan biridir.
Janubiy Turkmanistondagi Tajan daryosi atrofida Seraxs vohasida ham tadqiqot ishlari olib borilgan (Ko’xna Seraxs, Movlekdepa, Beshdepa, Akchadepa manzilgohlari). Bu yerda hayot neolit davrida boshlanib, mil. av. I ming yillikning boshida qaytadan o’zlashtiriladi. Ko’hna Seraxs Yozidepali o’rnida manzilgoh shakllanib, atrofi mudofaa devori bilan o’ralgan. Sitadeldan tashqarida imoratlarning o’rni saqlangan. Movlikdepada qadimgi kanal izlari o’rganilgan. Vohaning sopol idishlari Marv sopol idishlariga o’xshash. Tosh qurollari, yorg’uchoqlar, temir qotishmalarning chiqindilari topilgan.