1-mavzu: Sanoat ekologiyasi fanining qisqacha tarihi, maqsad va vazifalari. Reja

Tabiat- ongdan tashqarida va bog‘lanmagan mustaqil bo‘lgan borliqdir va odamlarni tabiiy yashash muhitidir.
Inson - tabiatni bir qismi, uning evalyusion rivojining mahsulidir.
Tabiiy sharoit- inson hayot faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qilishi.
Antropogen ta’sir — insonning tabiatga ta’siri va undagi bo‘ladigan o‘zgarishlar.
Ekologiya — jonli organizmlarning o‘zaro munosabatlarini, ularning atrof-muhit bilan o‘zaro o‘rganadigan, yashaydigan joyi, sharoiti haqidagi fandir.
Tabiatni muhofaza qilish - hozirgi va kelajak avlodlarni farovonligi uchun atrof-muhitni saqlash.
Populyasiya - uzoq muddat davomida muayyan bir joyda yashaydigan (o‘sadigan) va bir turga mansub bo‘lgan individlar yig‘indisi.
Biogetsenoz - hayot, er, umumiy - jamoa. Uning asosiy komponentlari atmosfera, tog‘ jinslari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosidir. Organik dunyosi - o‘simliklar, hayvonlar, zamburug‘lar, mikroorganizmlar biotsenozdir, muhit ekotopdir.
Ekotop-atmosfera (klimatop) va tuproq (edafotop) tarkibidan iborat.
Biosfera - hayot qobig‘i — tirik organizmlarning yashash muhitidir.
Resurslari - ijtimoiy ishlab chiqaryshda foydalaniladigan tabiiy ob’ekt, sharoit va jarayonlardir.
Ekologik nazorat-insonni tabiat bilan muloqati jarayonida, odamlarni mehnat faoliyatini nazoratlash.
Insoniyatni xavf ostida qoldiradigan hodisalardan biri ekologik falokatdir. Insonni tabiiy boyliklardan haddan tashqari ortiqcha foydalanish oqibatida sayyoramizni qiyofasi o‘zgarmoqda. Aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash, energiya va chuchuk suv muammolari borgan sayin murakkablashmoqda.
O‘rmonlar, o‘tloqlar va suv havzalari, dasht, cho‘l va boshqa tabiiy ekosistemalarda o‘simlik va hayvon turlari ozuqa zanjirlari orasidagi munosabatlar ob-havo sharoitini, yirtqichlar, parazit hashoratlar va kasallik tug‘diruvchi mikroorganizmlar ekologik muvozanatini saqlab turadi. Har qanday jamoada mutlaqo zararli va ortiqcha turlar yo‘q. Hamma turlar o‘ziga xos vazifani ado etadi.
Ekosistemada birga yashaydigan turlar soni o‘z-o‘zidan tabiat tomonidan boshqariladi. Turlar bir-biriga qancha moslashgan bo‘lsa, sistema o‘shancha barqaror bo‘ladi. Demak, tabiatdosh ekosistemalarni uyg‘unlik, o‘z-o‘zini boshqarish jarayonlariga iloji boricha odamzod aralashuvini cheklash lozim. Hamma tabiatdagi narsa va hodisalar bir-biri bilan bog‘liq, doimo biri ikkinchisiga ta’sir etib uzviy bog‘lanishdadir.
Zararkunandalarga qarshi biologik kurash usullarini ishlab chiqish ham muhim muammolardan biridir. Zararli hashoratlarni zaharli kimyoviy moddalar bilan emas, balki shu hashorat kushandasi yordamida qirish mumkin. Hech qanday o‘simlik turi yo‘qki, uni o‘simlik biti zararlay olmasin. Bu hashorat tez ko‘payishi, ayniqsa madaniy o‘simlikaarga katta zarar qilishi bilan boshqa hashoratlardan ajralib turadi.
Respublikada ekologik muammolar ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni rejalashtirish jarayonlari paytida kelib chiqadigan noxushliklarni oldindan ko‘rmaslik oqibatida kelib chiqadi.
Chunonchi 60-70 yillarda suv resurslaridan haddan tashqari ko‘p miqdorda samarasiz ishlatilishi qanday oqibatlarga olib kelishi o‘ylab ham ko‘rilmadi. Sug‘oriladigan erlarda eng yuqori miqdorda turli zaharli kimyoviy modsalardan foydalanish, almashlab ekishni bo‘g‘ib qo‘yish, paxta yakka hokimligiga keng yo‘l ochish, yerlarni meliorativ holatiga e’tibor bermaslik, chorva mahsuldorligini oshirish to‘g‘risida tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirmaslik natijasida, joylarning tabiiy ekologik muvozanatni barqarorlashtirish asrimizning eng muhim muammolardan biriga aylandi.
Hozirgi kunda ekologiya so‘zidan tabiat muhofazasi, tabiiy resurslardan to‘g‘ri foydalanish, tabiatdagi har qanday salbiy o‘zgarishlar va hatto kishilar faoliyati natijasida jamiyatda sodir bo‘luvchi turli ifloslanishlar kabi tushunchalarni ifodalash uchun ham qo‘llanilmoqda.
XXI asrda odamlar, hayvonot va o‘simlik dunyosi bilan tabiiy muhit orasidagi munosabat tobora keskinlasha boshladi.
Buning asosiy sababi odamlar faoliyatini tabiatga nisbatan jiddiy kuchayishidir. Ma’lumki hayvonlar tabiatdan faqat foydalandilar (unda yashaydilar) va faqat shu sababli u yoki bu o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Odamlar esa turli-tuman usullar bilan tabiatni o‘z manfaatlari uchun xizmat qilishga majbur etib, uni ustidan hukmdorlik qilishga urinadilar. Natijada tabiiy sharoitda tub o‘zgarishlar sodir bo‘lib, gurli ziddiyatlarga olib keladi. Bu ekologiya mazmunini to‘ldirish zarurligini taqoza qiladi. Chunki ko‘p hollarda hayvonot va o‘simlik dunyosini yashash sharoiti kishilar faoliyatiga to‘la bog‘liq bo‘lib qoladi. SHunday qilib ekologiya kishilarning faoliyatini umumiy hayotini belgilovchi tabiiy muhitga ta’sirini o‘rganib uni bashorat qiluvchi va salbiy oqibatlarini bartaraf qilish chora-tadbirlarini ilmiy asosini yaratuvchi fandir.
Ekologiya fanining vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  Hayot jarayoni qonuniyatlarni o‘rganish, shuningdek insonning tabiiy tizimga va biosferaga bo‘lgan ta’sirini bir butun holda o‘rganish.
  
• 
  Biologik resurslardan oqilona foydalanishining ilmiy asoslarini ishlab chiqish, inson faoliyati natijasida o‘zgargan tabiatdagi o‘zgarishlarni bashoratlash va biosferada kuzatilayotgan jarayonlarni boshqarish va nihoyat insonni yashash muhitini saqlash. Populyasiya sonini boshqarish, ovchilikni xo‘jalik sohasiga o‘tkazish, biosferani ayrim uchastkalarini etalon sifatida saqlash, O‘zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo‘llaridir.
  

Asosiy strategik maqsadlar: aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, tabiiy muvozanatni saqlash, O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorli-gini va barqarorligini ko‘zlangan holda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish; qayta tiklanadigan resurslarni ishlatish va istemol jarayonlarining muvozanatini saqlash, tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish chiqindilaridan oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish xususiyatini, tabiatning dastlabki turlari va ularning genofondini, landshaftlarning xilma-xilligini saqlash. Ekologik xavfsizlikni ta’minlash davlat darajasidagi eng muxim vazifadir.


Nazorat savollari:

1. 
   Sanoat ekologiyasi fanining maqsadi nima?
   
2. 
   Sanoat ekologiyasi fanining vazifalari nimalardan iborat?
   
3. 
   Sanoat ekologiyasining ilmiy asoslari haqida nimalarni bilasiz?
   
4. 
   Ekologik madaniyat haqida tushuncha bering.
   
5. 
   Ekologik xavfsizlik to‘g‘risida fikringizni bayon eting.