1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Onlayn: kredit kartalarining avtomatik balansi. Banklarga iste'molchilarning impulslarini cheklaydigan o'rnatilgan o'zini o'zi boshqarish mexanizmi bilan yangi namunadagi kredit kartalarini kiritish taklif etiladi: mahsulot toifasida, vaqt oralig'ida, har bir do'konda. Limitdan oshib ketish jarimalar bilan jazolanadi: o'z ichki solig'i, uzoq muddatli depozit, xayriya hissasi, turmush o'rtog'iga xabar yuborish va boshqalar. "Hokimlar" deb ataladigan xarajatlarni yo'llarda harakatlanish tezligini tartibga solish usuli bilan taqqoslash orqali kiritish kerak, bu esa iste'molchilarga mustaqil kredit limitini optimal tarzda belgilashga yordam beradi.
Xulq-atvor iqtisodiyoti, ayniqsa inqiroz davrida o'zini namoyon qiladigan bozor faoliyati qonunlarini qisman, ammo sezilarli darajada tushunmaslik aksiomasidan kelib chiqadi. Iqtisodiyot dunyosining murakkabligi tufayli shaxslar umumiy ma'lumotlarning ozgina qismini idrok etadilar. Shuning uchun, istakka qaramay, ular
nazariya tomonidan belgilangan maqbul tanlovni amalga oshira olmaydilar. Biroq, agentlar o'zlarining xulq-atvor qoidalarini "sinov va xato" bilan tuzatishga tayyor buladilar.

4. Tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish xususiyatlari

Xatarlar muammosi xorijiy va mahalliy ilmiy adabiyotlarda faol o'rganilmoqda. Ushbu muammoni iqtisodiy jihatdan birinchilardan bulib M. Fridman va L. Savage tomonidan o'rganilgan.

D. Kahneman, A. Tverskiy, (1948), P. Slovik (1979) xulq-atvor va eksperimental iqtisodiyot doirasida keyin bu muammo chuqur o'rganildi. Ushbu sohadagi tadqiqotlari uchun 2002 yilda Iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti berildi.
Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida iqtisodiy faoliyatning ma'lum bir sohasidagi vaziyatning noaniqligi natijasida yuzaga keladigan turli xil xatarlar mavjud bo'lib, ular jarayonlarning o'z-o'zidan paydo bo'lishi yoki jamiyatdagi tobora kuchayib borayotgan qarama-qarshiliklarning etarli darajada hisobga olinmasligi natijasida yuzaga keladi. Rossiyada o'zgarishlar shu qadar tez sodir bo'ladiki, iste'molchilar o'z hayotlarida xavfni hisobga olishning muqarrarligini hali anglamaydilar.
Iste'molchilar xavfini o'rganishning dolzarbligi bir necha sabablarga ko'ra ortib bormoqda:

• 
  iqtisodiy adabiyotlarda iste'mol xatarlari muammosiga etarlicha e'tibor bermaslik;
  

• 
  Rossiya aholisining ko'pchiligining daromadlari, iste'moli va to'planishi tarkibidagi keskin deformatsiyalar;
  

• 
  ijtimoiy standartlarni o'rnatish, mehnat munosabatlarini tartibga solish sohasidagi global tendentsiyalarni e'tiborsiz qoldirish;
  
• 
  iste'molchilar huquqlarini himoya qilishning zaif huquqiy asoslari va iste'molchilar harakatining rivojlanmaganligi.
  

Axborot iqtisodiyotining yangi sharoitida iste'mol qilish xavfi muammosining kuchayishi iste'molchilar xavfini boshqarishning samarali tizimini yaratishni talab
qiladi. Ushbu xatarlarni kamaytirish va oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishda ularning iqtisodiy mazmunini hisobga olish muhimdir.
Iqtisodiy xavflarning mazmuni umumiy va o'ziga xos nuqtai nazardan ko'rib chiqilishi kerak. Xarakterli hodisaning murakkabligi va ko'p qirraliligini aks ettiruvchi va har qanday xavfning, shu jumladan iste'molchilarning mohiyatini ochib beradigan xatarlarning turli xil talqinlari mavjud. Umuman olganda, xavf-bu iqtisodiy kategoriya bo'lib, sub’yekt tomonidan o'z maqsadlarini amalga oshirishda ma'lum darajada muvaffaqiyatga (muvaffaqiyatsizlikka) erishish bilan bog'liq munosabatlarni, ya’ni, nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan faoliyat omillarini hisobga olgan holda boshqarishni ifodalaydi.
Ko'pincha xavf hodisaning yuzaga kelish ehtimoli sifatida tushuniladi. Bunday voqea sodir bo'lgan taqdirda uchta iqtisodiy natija bulishi mumkin: salbiy (yo'qotish, zarar, yo'qotish), nol, ijobiy (yutuq, imkoniyat, foyda).
Ushbu ehtimollikni kutilgan ta'sirlarni ularning yuzaga kelish ehtimoliga qarab buyurtma qilish orqali hisobga olish mumkin.
Xavf ob’yektiv va sub’yektiv printsiplarning birligi bilan tavsiflanadi. Bir tomondan, u ob’yektiv omillar tomonidan vujudga keladi va odamlarning irodasi va ongidan mustaqil ravishda mavjuddir. Boshqa tomondan, xavf individuallik, psixologik bo’shliq, shaxsiy motivlar muhitini o'z ichiga olgan ma'lum bir odam uchun ma'lum alternativalarni tanlash bilan bog'liq.
Xavfning paydo bo'lishi ko'plab jarayonlarning ehtimoliy mohiyati, kutilmagan, tasodifiy holatlar, xo'jalik yurituvchi sub’yektlar ishtirok etadigan iqtisodiy munosabatlarning xilma-xilligi bilan belgilanadi. Sub’yektlarning xavf-xatarga moyilligi, o'z fazilatlaridan tashqari, quyidagi omillarga bog'liq:

• 
  tashqi muhitda ishlaydigan boshqa xo'jalik yurituvchi sub’yektlarning harakatlari;
  

• 
  resurslarning mavjudligi (sub’yekt qancha ko'p daromadga ega bo'lsa, u shunchalik kam xavfga sezgir va xavfli vaziyatlarga jur'at etadi);
  
• 
  axborot (to'liq bo'lmagan, doimiy ravishda o'zgarib turadigan yoki ishonchsiz ma'lumotlar xavfga tayyorlikni pasaytiradi).
  

Qarorlar odatda odamlar tomonidan to'liq ma'lumot va aniqlik yo'qligi sharoitida qabul qilinadi. Bunday vaziyatda kerakli natijaga erishilmasligi xavfi mavjud.
Iste'molchining xatti – harakati xavfi ushbu qarorlarni amalga oshirish jarayonida xavfli qarorlar qabul qilish va xavf tug'dirishi bilan bog'liq, chunki har qanday qaror birinchi qismi aniq (deterministik), ikkinchisi tasodifiy, uchinchisi esa noaniq deb hisoblanishi mumkin bo'lgan sharoitlarda amalga oshiriladi. Vaziyat va vaziyatlarning tasodifiyligi va noaniqligi salbiy og'ish va og'ishlarga olib kelishi mumkin, tasodifiy va noaniq qaror qabul qilish shartlarining ulushi qanchalik katta bo'lsa, xavfli qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish xavfi shunchalik yuqori bo'ladi.

Inson hayotining turli bosqichlarida muayyan xavfli vaziyatlar ustunlik qiladi. Mehnatga layoqatli yoshda – ishdan ayrilish, moliyaviy ahvolning yomonlashishi, iqtisodiy sabablarga ko'ra ijtimoiy mavqeining pasayishi xavfi ortadi, pensiyada-kam daromad tufayli ochlik va qashshoqlik xavfi paydo bo'lishi mumkin.

Yuqori darajadagi noaniqlik bilan ajralib turadigan Rossiya iqtisodiyoti sharoitida, yaqin kelajakda voqealar rivojlanishini bashorat qilish juda qiyin, insonning hayoti davomida omillarning o'zgarishi tendentsiyalarini bashorat qilish istiqboli haqida gapirmasa ham bo'ladi, bu taxmin qilingan natijaning boshlanishini va xavfning paydo bo'lishini aniq bashorat qilishning mumkin emasligini anglatadi.
Iste'molchilarning tejash qarorlarida noaniqlik omili va vaqtning rolini hisobga olish ayniqsa muhimdir. Jamg'arma kelajakka qaratilgan. Har bir qarorning markazida kelajakdagi imtiyozlar yotadi. Bu vaqt ichida ikkita ahamiyatsiz narsa bor va uning oqibatlari: o'tmish qaytarib bo'lmaydigan, kelajak esa noaniq. Noaniqlik xavfdan ajralib turishi kerak. Agar xavf tug'ilsa, hodisalar ehtimollik taqsimotiga bo'ysunadi va kelajakdagi hodisalar spektri ma'lum. Noaniqlik bilan, aksincha, kelajakdagi voqealar spektri aniq ma'lum emas, demak, natija ehtimolini aniqlash mumkin emas.
Noaniqlik bilan, ba'zi hodisalarning yuzaga kelish ehtimolini taqsimlash ma'lum emas. Bunday holda, taxmin qilingan sof foyda pessimistik, optimistik va oraliq baholash asosida hisoblanadi. Bir qator variantlar va ularning maqbulligi hayot sharoitidagi o'zgarishlarga sezgirligi nuqtai nazaridan tekshiriladi. Shaxsiy tavakkalchilikka qarab, odamlar o'zlari to'g'ri deb hisoblagan qarorlarni qabul qilishadi.
Iste'molchilarning turli xil xavf-xatarlarga bo'lgan munosabatiga qarab, bir nechta turlarni ajratish mumkin:

• 
  risk-ishlab chiqaruvchilar-tavakkal qilishga moyil bo'lgan, tavakkal qilishga osonlikcha moyil bo'lgan shaxslar (yutuq dastlabki to'lovdan kam bo'lishi mumkin deb taxmin qilishadi);
  
• 
  xavf-neytral-xavf-xatarga neytral munosabatda bo'lgan shaxslar (kutilgan daromadni hisoblash);
  
• 
  riskofoblar - tavakkalchilikka qarshi bo'lganlar (kutilgan daromaddan qat'iy nazar kam bo'lgan mablag miqdorini investitsiya qilish).
  

Har bir iste'mol sub’yekti ma'lum darajada duch keladigan xavflarni aniqlashga qodir. Biroq, barcha xavflarni o'zingiz boshqarishingiz mumkin emas. Ko'pgina hollarda, ular tashqi sharoitlar talab qilganda xavf ostida qoladilar. Aytish joizki, aksariyat agentlar katta daromad olishni kutishmaydi, ammo ular faqat yo'qotishlardan qochishga intilishadi. Bu ko'pincha sekinroq, ammo ishonchli harakat variantini tanlashga olib keladi.
Xavfli vaziyatda iqtisodiy agentlarning qarorlarini tahlil qilish uchun maksimin va minimaks mezonlari qo'llaniladi. "Maksimin" mezoni qaror qabul qiluvchining xavf- xatarga moyil emasligini ko'rsatadi. Ushbu shaxs har bir variantda hisobga olinishi kerak bo'lgan eng yomon natijani taxmin qiladi. Barcha loyihalar uchun minimal baholangan imtiyozlardan maksimal foyda keltiradigan variant tanlanadi. "Minimaks" mezonida turli xil variantlarning maksimal yo'qotishlari baholanadi va maksimal yo'qotishlari eng past bo'lganlari tanlanadi.
Xavf quyidagi xarakterli xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

• 
  tashqi muhitning noaniqligi;
  

• 
  bir qator alternativalardan yechim tanlash zarurati;
  

• 
  noaniq natijaga erishish imkoniyati;
  

• 
  sub’yektlarning xatti-harakatlarining o'ziga xosligi.
  

Iqtisodiy kategoriya sifatida tavakkalchilik deganda, xavfli vaziyatni nazorat qilish mumkin bo'lgan taqdirda, qoniqarli natijaga erishish uchun yechim variantini muqobil tanlash to'g'risida noaniqlik sharoitida iqtisodiy sub’yektlar o'rtasidagi qarama- qarshi darajadagi munosabatlar tushuniladi. Turli darajadagi turli xil omillarga qarab, iste'molchiga ta'sir qilish darajasi va oqibatlari bilan farq qiladigan turli xil xavf turlari paydo bo'ladi. Ularni iqtisodiy jihatdan quyidagi xatarlarga ajratish mumkin:

Moliyaviy; Ijtimoiy; Тabiiy;
Тexnogen;
(Geo)siyosiy;
Аxborot xatarlari.

Eng katta guruh iqtisodiy xavflardan iborat bo'lib, ular paydo bo'lishining iqtisodiy sabablari bilan bog'liq bo'lib, ular asosiy daromadni yo'qotish, kutilmagan xarajatlar, mulkiy, yo'qotilgan foyda va boshqalarni o'z ichiga oladi.

Xatarlarning o'ziga xos xususiyatlari insonning ko'p qirrali tabiati, biologik, ijtimoiy, iqtisodiy, iste'molchi tamoyillarining birligi bilan bog'liq. Inson hayotining barcha jihatlarini amalga oshirishga turli xil ichki (irsiyat, qobiliyat, moliyaviy holat) va tashqi narsalar to'sqinlik qiladi, yo'qotish yoki yutuqqa olib keladigan (tabiiy, iqtisodiy) omillar.

5.