1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Mumkin bo'lgan oqibatlarni baholash neytral mos sanoq (hisob) nuqtasiga yoki moslashish darajasiga nisbatan amalga oshiriladi.

Sezuvchanlikni pasaytirish printsipi boylik dinamikasini baholashda ishlaydi.

• 
  
  Yo'qotishlarni qabul qilmaslik printsipi. Iste'molchilar katta yo'qotishlarga yo'l qo'ymaslik uchun qo'shimcha xarajatlarni o'z zimmalariga olishga tayyor, ammo katta yutuqlarga erishish uchun bunday xarajatlarga borishga tayyor emaslar. Yo'qotishlar daromaddan ko'ra hissiyotliroq/yurakka yaqinroq (kuchliroq) qabul qilinadi.
  

Olimlar, pertseptual moslashuv o'xshashligiga asoslanib, qaror qabul qilish boshlang'ich nuqtaga (vaziyat baholanadigan oldingi holat) bog'liq bo'ladi, ya'ni odamlar bir xil vaziyatlarga biror narsani yo'qotish yoki yutishlariga qarab turlicha munosabatda bo'lishadi, deb hisoblashadi. Istiqbol nazariyasining o'ziga xos xususiyati shundaki, boshlang’ich hisob (sanoq) nuqtasi iste'molchilar mumkin bo'lgan natijalarni baholashda juda muhim nuqta hisoblanadi. Shu asosda quyidagi xulosalar chiqariladi: birinchidan, inson kelajakdagi daromadlarni mutlaq ma'noda baholay olmaydi, ularni odatdagi daromad darajasiga yoki rivojlangan darajaga nisbatan baholaydi; ikkinchidan, xuddi shu xavf bilan odamlar erishilgan moliyaviy darajani oshirishga emas, balki uni saqlab qolishga ko'proq moyil.

Eksperimental ma'lumotlarga asoslanib, D. Kahneman va A. Tverskiy qiymat funktsiyasini ishlab chiqdilar, bu asl qiymatdan og'ish qiymatlarida aniqlandi.
Egri chiziq yutuqlar uchun yuqoriga qavariq va yo'qotishlar uchun pastga egilgan bo'ladi, bu esa yutuqlarda xavfdan qochishni va yo'qotishlarda tavakkal qilishga moyillikni bildiradi. Bunda qiymat funktsiyasi yutuqlardagiga qaraganda yo'qotishlarda nisbatan keskinroq egiklikka (egrilikka) ega bo’ladi (3.1 - rasm).
Shakl. 3. Xulq-atvor iqtisodiyotidagi foydali funktsiya
Yutuqlar va yo'qotishlarni idrok etishning assimetriyasi, inson psixikasi uning boyligining mutlaq qiymatini emas, balki uning o'zgarishini idrok etishi va yutuqdan zavqlanish mag'lubiyatdan umidsizlikka qaraganda kamroq ekanligi bilan bog'liq. Xarajatlar har doim ekvivalent daromaddan ko'ra muhimroq ko'rinadi. Eksperimental tadqiqotlarga asoslanib, istiqbol nazariyasi paradoksal xulosaga keladi: odamlar katta xavf ostida qo'shimcha mukofot olishdan ko'ra, xarajatlardan qochish uchun ko'proq tavakkal qilishga tayyor. Masalan, milliy iqtisodiyotni yanada oqilona ishlatish va qo'llab-quvvatlash bo'yicha tavsiyalarga qaramay, pulni naqd pul shaklida ommaviy saqlash "xarajatlarni qabul qilmaslik" tabiiy hissi, giperinflyatsiya, vaucher

xususiylashtirish va "moliyaviy piramidalar"davrida orttirilgan salbiy tajriba bilan izohlanadi.

Yo'naltiruvchi nuqtani tushunish iste'molchilar tanloviga katta amaliy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Istiqbol nazariyasi, shuningdek, iste'molchilar, ehtimolliklarni baholab, ba'zida ular duch keladigan kichik xatarlardan ularni butunlay yo'q qilishga o'tish uchun, hatto minimal qiymat bilan ham saqlanib qoladigan xatarlarni kamaytirish uchun to'lashga tayyor bo'lgandan ko'ra ko'proq pul to'laydilar. Bundan tashqari, insonning asl nusxasiga yopishib olish odatiy holdir (langar samarasi) ni tanlang va keyin unga mos keladigan qarorlarni qabul qiling. Psixologik darajada bunday mexanizm qabul qilingan qarorning noto'g'riligini anglashga qarshi o'zini himoya qilish vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, dastlabki tanlov tasodifiy bo'lishi mumkin, ammo keyingi xatti-harakatlar butunlay tabiiy bo'ladi. Ushbu hodisa D. Arieli o'zboshimchalik bilan muvofiqlikni chaqiradi.