1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Bozorda iste'molchilar xatti-harakatlarining so'nggi

tendentsiyalari
Iste'mol bozoridagi o'zgarishlar munosabati bilan yangi sharoitlarda iste'mol talabining bir qator asosiy tendentsiyalarini aniqlash mumkin.
Axborot iqtisodiyotidagi eng muhim tendentsiyalardan biri bu iqtisodiy faoliyatni, shu jumladan iste'molchi faoliyatini intellektuallashtirish xisoblanadi. Eng muhim jihat tovar va xizmatlarning intellektual va axborot bilan to‘yinganligini, ularni ilgari surish va sotish jarayonlarini oshirishdan iborat.
Zamonaviy iqtisodiyotda ko'pchilik mahsulotlar "aqlli narsalar" toifasiga o'tmoqda, ya'ni ular juda ko'p bilimlarni, tovarlarning funksionalligini murakkablashtirish va kengaytirish imkonini beradigan murakkab intellektual texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, mahsulotning intellektual, "yumshoq" (soft) komponenti ham xarajat, ham iste'molchi nafliligi bo'yicha "qattiq" (hard) qismidan oshib ketadi. Bu nafaqat texnik jihatdan murakkab yoki raqamli tovarlar va xizmatlarga taalluqli, balki boshqa ko'plab an'anaviy bozor tarmoqlarini qamrab oladi. Yuqori texnologiyali mebellar, aqlli kiyimlar, molekulyar kosmetika va boshqalar mavjud bo'lib, ular o'z-o'zini boshqarishga, kerakli shaklni olish, ergonomik tarzda o'zgartirish va ma'lum bir iste'molchi uchun imkon qadar moslashish qodir. Uy, mashina, telefon kabi an'anaviy tovarlar aql va bilimga shunchalik to'yinganki, ular inson tomonidan ilgari bajarilgan funktsiyalarni samaraliroq darajada almashtirishga qodir. Bozorda aqlli, bilim talab qiladigan, ilm-fan yutuqlarini talab qiluvchi tovarlar va xizmatlar (aqlli uy yoki aqlli bino, aqlli avtomobil, smartfon) faol ravishda tarqalmoqda. Yangi
davrning aqlli mahsulotlariga mikroprotsessorli kiyimlar, kartalar (kredit kartalar, talonlar), uylar, yo'llar, avtomobillar, shinalar, navigatorlar, sport anjomlari, radio va televizorlar (o'rnatilgan agent, reklama tanlovi), telefon va boshqa gadjetlar kiradi.
Haqiqatan ham, muhandislik echimlari nuqtai nazaridan, zamonaviy avtomobil "o'ziyurar avtomobil" prototiplaridan unchalik farq qilmaydi. Ularning asosiy farqi bilim va ma'lumotlarning mujassamlangan hajmidadir: avtomobilsozlik sanoatining so'nggi namunalari bort kompyuterlari bilan jihozlangan, ishlab chiqarishda tabiatda uchramaydigan kompozit materiallar va plastmassalardan foydalaniladi, salonlar konditsionerlar, Internetga kirish imkoniyatiga ega uyali aloqa uskunalari va boshqalar bilan jihozlangan. Genetika va biotexnologiya mahsulotlari (masalan, madaniy o'simliklarning yangi navlari yoki zamonaviy dori vositalari), kompyuterlar ishlab chiqarish, aerokosmik sanoat va telekommunikatsiyalar axborot komponentini yanada ko'proq to'yingan. Yangi iqtisodiyotda ikki tomonlama tendentsiya kuzatilmoqda: bir tomondan, ilgari noyob tovarlarning oddiy, ommaviy talab qilinadigan mahsulotlarga aylanishi; boshqa tomondan, aksincha, ilgari oddiy tovarlarni o'ziga xos va ma'lum bir mijozga moslashtirilgan tovarlarga aylantirish. Tovarlarni sintez qilish, noyob (haqiqiy yoki virtual) savdo qiymatlariga ega bo'lgan turli xil mahsulotlarni yaratish (sog'lom oziq-ovqat - ozuqaviy funktsiyalar va dori-darmonlar, ekologik turizm va boshqalar) jarayoni
tezlashmoqda.
Mahsulotlar tobora murakkablashib bormoqda, ularga tobora ko'proq aql, axborot va bilimlar investitsiya qilinmoqda, bu esa bozorlarning axborot bilan to'yinganligida namoyon bo'ladi. Bu innovatsion faollikning oshishi bilan birga keladi, bu faqat tovarlar yoki xizmatlarning ma'lum bir yangiligiga, muayyan mijozlarning o'zgaruvchan afzalliklari va ehtiyojlariga doimiy moslashishga asoslanishi mumkin. Aks holda, mahsulot bozorda talabga ega bo'lmaydi.
Yangi tovarni sotib olishda iste'molchi innovatsiyalarni qo'llab- quvvatlaydi. Agar u innovatsiyalarga qiziqish bildirmasa, yangi mahsulotga
bo'lgan talabni inkor etsa, innovatsiya yo'nalishini ham tan olmasa u biznes uchun jiddiy muammolar bilan, shuningdek to'la bankrotlik bilan tugashi mumkin.
Moddiy ishlab chiqarishning aksariyat tovarlarining aqliy intensivligi, mahsulot tannarxidagi kognitiv tarkibiy qismning o'sishi tovarlarni kognitivlashtirishga olib keladi va ularni "bilimlar laxtalariga" aylantiradi. Tovarlarning diskretlik darajasi oshadi, individual yo'naltirilgan tovarlar paydo bo'ladi. Natijada, bunday tovarlarning narxi, asosan, texnik vositalarning narxi bilan emas, balki ularda to'plangan ma'lumotlar, aql va bilimlar bilan belgilanadi. Tovarlarning "yumshoq" tarkibiy qismi bozorda nafaqat kattaroq, balki muhimroq bo'lib borayotganligi sababli tovarlarni intellektualizatsiya qilishning biroz boshqacha jihati ochiladi. Bu jarayonlar oʻzaro bogʻliq boʻlib, axborot va intellektual toʻyinganlikni oshirish ham ishlab chiqaruvchilar, ham isteʼmolchilar
tomonidan bozor ehtiyojiga aylanib borayotganidan dalolat beradi.
Tovar iqtisodiy munosabatlar predmeti sifatida tobora suyultirilib, moddiy qobig'ini yo'qotib, ikkinchi darajali rolga o'tkazmoqda. Mahsulot intellektual va axborot yordami bilan ta'minlanadi, keyin esa umumiy hamrohlik xizmatlari majmuasida sotiladi. Nusxalar va xizmatlar bozor munosabatlarida mahsulotning asosiy vakillariga aylanadi, iste'molchilar asosan ularga e'tibor berishadi. Mahsulotlardagi o'zgarishlar va farqlar ham funktsional, ham axborot xarakteriga ega bo'lib, oxirgi yo'nalish ustunlik qiladi. Funktsional va moddiy jihatdan bir xil mahsulot qadoqlashga o'zgartirishlar kiritish, turli xil PR-kampaniyalar, aktsiyalar, degustatsiyalar, kataloglarni nashr qilish, reklama kuponlari va boshqalarni o'tkazish orqali qo'shimcha reklama ishlovini oladi. Zamonaviy tovarlar va xizmatlarning aksariyati ramziy ma'noga ega va har doim ham moddiy faktik asosga ega emas. Funktsional va moddiy o'zgarishlar axborot komponenti orqali amalga oshiriladi.
Aholining asosiy ehtiyojlarini qondirish narxdan tashqari raqobatni (dizayn, uslub, yangilik, imidj, sifat) birinchi o'ringa qo'yadi va mahsulotlarning hayot aylanishining qisqarishi doimiy bo'ladigan, lekin har doim ham birga bo'lmaydigan innovatsiyalarning tezlashishini anglatadi.
Axborot mahsulotlarning ramziy darajasining ortib borayotgan ahamiyatini, tajriba, ma'no va o'ziga xoslik ko'rinishidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Kompyuterlar bu jarayonda vositachilik qilishga yordam beradi. Ba'zan "kontent ishlab chiqarish" deb ataladigan elektron belgilarni yaratish axborot iqtisodiyotining asosiy yo'nalishlaridan biridir. Texnik qurilmani turmush tarzi vositasiga aylantirish qobiliyati kompaniyalarga bozorda yetakchi bo`lishlikni ta'minlaydi. Iste'molchilar bunday mahsulotni sotib olgach, aslida ma'lum bir tajriba, ma'no yoki o'ziga xoslikka ega bo'ladilar. Natijada, kompaniyalar texnik mahsulotni yaxshilash xarajatlari bilan solishtirganda mahsulotning ramziy darajasini yaratish uchun ko'proq vaqt sarflaydilar.
Bundan kelib chiqadiki, axborot iqtisodiyotida eng muhim tendentsiya - bu iste'mol talabining “Soft”lashuvidir.
Iste'molchi talabining diversifikatsiyasini aks ettiruvchi yana bir muhim tendentsiya iste'mol xizmati bo'lib, u turli xizmatlarga talabning kengayishi, ularda nomoddiy xizmatlarning ustunligi, yangi turdagi tarmoq, intellektual, axborot xizmatlarining paydo bo'lishini o'z ichiga oladi.