1-мавзу: Юридик психологиянинг предмети, ма=сад ва вазифалари

3. Жиноятчи шахсини асосий криминал, типологик 
типларининг тавсифи. 
Жиноятчиликнинг ижтимоий детерминацияси механизми шахсий 
ўрганишга икки хил: ижтимоий-типологик ва ижтимоий роль ѐндошуви 
тақозо этади. Ижтимоий-психологик ѐндошишда шахснинг ижтимоий нуқтаи 
назари, шунга мувофиқ ижтимоий нормалари, уларни идрок этиш ва ижро 
этишни 
таҳлил 
қилинади. 
Иккинчи 
ҳолатда 
шахс 
ижтимоий 
муносабатларининг фаол арбоби, субъекти сифатида кўриб чиқилади. 
Жиноятчи шахсини криминал психология ўрганади. Бу фаннинг асосий 
масалаларидан бири – шахснинг ички, руҳий сабабларини ажратиб 
кўрсатишдан иборат. Чунки аввало шахснинг мотивлашадиган ички 
сабаблари ташқи муҳитнинг айрим омиллари билан ўзаро қўшилиб, шахс 
учун криминал вазиятни яратиши мумкин. 
?
 Криминал, типологик типлар деганда нимани 
тушунамиз? 
Жиноятларнинг ҳар хил турлари (қасддан, зўравонлик билан, 
эҳтиѐтсизлик оқибатида) учун ҳуқуқбузардаги турлича сохта мотивлари 
характерли бўлиб ҳисобланади. Моддий – товар қадриятлари ва хизматларга 
эҳтиѐжлар билан уларни рўѐбга чиқариш ўртасидаги узилиш ижтимоий 
салбий оқибатларни келтириб чиқаради. Жиноий хулқ-атворнинг икки шакли 
мавжуд: моддий ва маиший, маданий хизмат эҳтиѐжлари. Етишмовчилик 
жиноий фаолият ўсишига шарт-шароит яратади. Талаб ва таклиф ўртасидаги 
номутаносибликдан турли-туман “ишбилармонлар” фойдаланади, қонунга 

---

31 
хилоф операциялар орқали ўз тўлов қобилиятини ошириб боради. 
Эҳтиѐжларни қондиришдаги етишмовчилик фирибгарлик, порахўрлик, 
коррупция, наркобизнеснинг тегирмонига сув қуяди. 
Терговчи ва суд томонидан айбланувчи шахсининг психологик 
хусусиятларини тўлақонли ва чуқур ўрганиш бир қатор долзарб масалаларни 
ҳал этишга кўмаклашади: жумладан, содир этилган жиноятни тўғри 
классификациялаш, тактик усулларни тўғри танлаш, ҳуқуқбузарга нисбатан 
тарбиявий таъсир ўтказишни биринчи сўроқдан бошлаш, айбланувчининг 
психологик хусусиятларини чуқур ўрганиш кабилар.
Криминал психологияда жиноятчи шахсини ўрганиш дастури катта 
аҳамиятга эга. Унда қуйидаги белгиларни кўрсатиб ўтиш керак: 
1. Ижтимоий – демографик - бу гуруҳ жинс, ѐш, маълумот, сиѐсий 
эътиқод, ижтимоий мавқе, мутахассислик, қандай ролга мансублик 
кабилар. 
2. Ижтимоий – психологик - бу гуруҳ бўйича шахснинг ақл - идроки, 
иродаси, маънавий фазилатлари, характерига хос хусусиятлар 
билан баҳоланади. 
3. Психофизиологик – бу гуруҳга темперамент типлари киритилади.