1. Mehnat potentsiali va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni

Inson taraqqiyoti indeksining komponent va indikatorlari
Inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalar sog‘liqni saqlash, umumiy va maxsus ma’lumot olish, malaka oshirish, kasbiy tayyorgarlikdan o‘tish, turli axborot va ma’lumotlarga ega bo‘lish, ish qidirish, migratsiya, oila qurish, farzand ko‘rish va uni tarbiyalash bilan bog‘liq xarajatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ushbu xarajatlardan eng muhimlari salomatlik va ta’lim uchun sarf qilinganlaridir. Salomatlikka, uni saqlashga yo‘naltiriladigan investitsiyalar kasallik va o‘limning oldini olib, kishining mehnatga layoqatli umrini, inson kapitalining ishlash davrini uzaytiradi. Inson salomatligining ahvoli uning tabiiy kapitali bo‘lib, butun umr davomida asta-sekin" emirilib boradi. Sog‘liqni saqlash bilan bog‘liq investitsiyalar esa mazkur jarayonni yanada sekinlashtiradi.
Umumiy va maxsus ta’lim kishidagi bilimlar shaklini yaxshilaydi, inson kapitalining sifat darajasi o‘sishiga xizmat qiladi. Ta’lim tizimiga kiritiladigan investitsiyalar malakali mutaxassislarni etishtirish va yuqori mehnat unumdorligining yuzaga kelishiga sharoit yaratadi, ular esa, o‘z navbatida, iqtisodiy taraqqiyot sur’atining jadallashuviga turtki bo‘ladi.
Inson kapitaliga kiritilgan investitsiyalar darajasining quyidagi ko‘rsatkichlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  avanslangan inson kapitali – uning shakllanishi uchun dastlabki investitsiyalar (salomatlik, tarbiya, umumiy va maxsus ta’limga, shuningdek, shaxsning me’yoriy turmush tarzini ta’minlovchi investitsiyalar) yig‘indisini o‘zida mujassamlashtiradi;
  
• 
  qo‘shimcha inson kapitali – uning sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini tiklash hamda yaxshilashga xizmat qiluvchi investitsiyalarni o‘z ichiga oladi;
  
• 
  qoldiq inson kapitali – uning tabiiy aylanmasi (oboroti) yakunlangandan so‘ng daromaddan chegirib boriladigan (amortizatsiyalanadigan) investitsiyalar;
  
• 
  iste’mol inson kapitali – xodim hayotining o‘tgan davrida (baholashga qadar) amortizatsiyalangan investitsiyalar;
  
• 
  potentsial inson kapitali – hayot faoliyatining keyingi davrida (baholashdan so‘ng) amortizatsiyalangan investitsiyalar;
  
• 
  foydalanilgan inson kapitali – uning tabiiy aylanmasi mobaynida amortizatsiyalangan investitsiyalar.
  

Avanslangan, qo‘shimcha, iste’mol va potentsial inson kapitallarini baholash va amortizatsiyaning tegishli myo’yorlarini hisoblash turli davrlar hamda xodimlarning turli toifalari uchun amalga oshirilishi lozim.
Inson kapitali – iqtisodiy dinamika nuqtai nazaridan, ya’ni ijtimoiy takror ishlab chiqarish kategoriyasi sifatida ifodalanishi lozim bo‘lgan kategoriyadir. Uni takror ishlab chiqarish davriy (tsiklik) shaklga ega bo‘lgan ko‘p bosqichli jarayondir. Bunda inson kapitali tabiiy, iqtisodiy va innovatsion aylanmani bajaradi. Uning davriy xarakteri quyidagi uchta asosiy ko‘rinishda aks etadi:

1. 
   Tabiiy aylanma, xodimlarni mehnat faoliyati tugashi bilan almashtirish yoki pensiyaga chiqishi natijasida ro‘y beradi.
   
2. 
   Iqtisodiy aylanma, texnologiya, texnika ishlab chiqarish turining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lib, ishchilarni qayta tayyorlash va ular tomonidan yangi kasblarni o‘zlashtirishga olib keladi.
   
3. 
   Innovatsion aylanma, texnika va texnologiyadagi sifat o‘zgarishlari, mehnatni tashkil etish usullarining takomillashishi bilan bog‘liq bo‘lib, xizmatchilarni kasb-malaka tavsiflari oshishi, sifatning yaxshilanishi, mehnat unumdorligi va ish haqining o‘sishi kuzatiladi.
   

Inson kapitali bir vaqtning o‘zida ham tabiiy, ham iqtisodiy aylanmada bo‘lishi mumkin hamda bu ma’lum moddiy, mehnat va moliyaviy xarajatlarni talab etadi. Individual inson kapitallarining barcha umumiy aylanmalari integratsiyasi va o‘zaro aloqasi inson kapitalining umumiy aylanmasi deb ataladi. Bu esa mamlakat milliy boyliklarining takror ishlab chiqarilishi, o‘sishi, to‘planishi, foydalanish va iste’mol qilinishini jamiyatni va inson hayot faoliyati barcha sohalarining takror ishlab chiqarilishi va rivojlanishini ta’minlaydi.
Inson kapitalini shakllantirishni mikro va makro darajalarga ajratish mumkin. Uni mikro darajada shakllantirish alohida individ uchun inson kapitalining o‘ziga xos aktivini yaratish maqsadida inson kapitaliga investitsiyalar hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, korxona o‘z xodimining malakasini oshirish, qayta o‘qitish, sog‘lig‘ini tiklash, dam olishini tashkil etish va shu kabilarga sarflagan xarajatlari (investitsiyalari) mikro ko‘rinishga ega bo‘ladi. Mamlakatning barcha yoki ma’lum toifa aholisiga (bolalar, yoshlar, o‘quvchilar, talabalar) yo‘naltirilgan chora-tadbirlar (sog‘liqni saqlash va ta’limning barcha tizimlari) inson omilini shakllantirishning makro darajasi deb yuritiladi.
O‘zbekistonda mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan bandligini oshirish inson resurslarining miqdor va sifat jihatdan mutanosibligini ta’minlash bilan bevosita bog‘liq jarayondir. Aholini ijtimoiy-demografik o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, mehnat potentsialini iqtisodiyotga to‘liq jalb etish, unumdorlikni oshirish va ish haqi to‘lashni takomillashtirishning barchasi sifat ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Biroq, tahlillarning ko‘rsatishicha, O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotning ba’zi tarmoqlarida tashkil etilgan yangi ish joylari bilan kadrlar tayyorgarligi, bilimi va malakasi o‘rtasida nomutanosiblik mavjudligi sezilmoqda.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasidan ma’lum bo‘ladiki, O‘zbekistonda mustaqillikdan oldingi yillarda mehnat potentsiali rivojlanishining faqat mikdor ko‘rsatkichlarigagina e’tibor berib kelingan. Vaholanki, ularning sifat darajalari nafaqat har bir inson, balki butun jamiyat uchun katta ahamiyatga ega.