1 Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha xarajatlar hisobi

2. Materiallar kirimi va sarflanishini hisobga olish hamda hujjatlashtirish
Korxonaga tegishli boMgan xomashyo, materiallar, yoqilgM, ehtiyot qismlar, butlovchi buyumlar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar, konstruksiyalar, detallar, idishbob materiallar, inventarlar, xo‘jalik jihozlari va qiymatliklaming mavjudligi va harakati 256 to‘g‘risidagi axborotlami umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 1010-“Xomashyo va materiallar”; 1020-“Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar”; 1030-“Yoqilg‘i”; 1040-“Ehtiyot qismlar”; 1050-“Qurilish materiallari”; 1060-“Idish va idishbop materiallar”; 1070-“Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar”; 1080-“Inventar va xo‘jalik anjomlari”; 1090-“Boshqa materiallar”. Ushbu hisobvaraqlaming debetida ishlab chiqarish zaxiralarining ko'payishi, kreditida esa ulaming ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks ettiriladi. 9.6-rasm. Materiallami korxona balansiga kiritish yoMIari Misol. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ta’sis shartnomasida nazarda tutilishicha, ta’sischilar ustav kapitaliga ulush sifatida tovar257 moddiy boyliklami kiritadilar. Bunda ta’sischi 36000 ming so‘m, shu jumladan QQS 6000 ming so‘m summadagi qurilish materiallarini, boshqa ta’sischi esa 12000 ming so‘m qiymatdagi tovarlami kiritadi.

5 Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari
- (ishlab chiqarish ustama xarajatlari) - bular mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan asosiy materiallar va asosiy mehnatdan tashqari barcha xarajatlardir, ya’ni ishlab chiqarish bilan bogiiq boigan, lekin tayyor mahsulotning aniq bir turiga tegishli deb boimaydigan turli sarf-xarajatlaming yigindisidir. (Masalan, qo‘shimcha materiallar, qo‘shimcha ishchilar 389 mehnati, ishlab chiqarish binolari va uskunalaming amortizatsiyasi, kommunal xizmatlar, ishlab chiqarish binolarini ijaraga olishga doir xarajatlar yig‘indisi).

6 Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning usullari
Xo‘jalik yurituvchi subyektda va uning ayrim olingan bo‘limlarida ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini aks ettiradigan ko‘rsatkichlarning umumiy tizimida tannarx ko'rsatkichi asosiy o ‘rin tutadi. Chunki tannarxning tarkibi uni tashkil qiladigan tegishli xarajatlaming yig‘indisidan iborat. Korxonalarda xarajatlami boshqarish eng qiyin jarayonlardan biri hisoblanadi. Chunki u ahamiyati bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatini boshqarish majmuasi deb tushuniladi. Mahsulot ishlab chiqarish uni tayyorlash jarayonida sarflangan xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish vositalari, ishchilarga to‘langan ish haqi, shuningdek mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq boMgan xizmatlar uchun to‘lov va xarajatlaming pul orqali ifodalanishidir. Tannarx korxona iqtisodiy-xo‘jalik faoliyatining muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi, chunki u mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat tannarxi qancha past bo‘lsa, ya’ni buning uchun qancha kam xarajat 409 qilingan boisa, mahsulot yoki xizmatning qiymati va binobarin uning bahosi shuncha past bo‘ladi. Baho qancha past boisa, shu tovar yoki xizmatga boigan talab shuncha yuqori boiishi tabiiy. Mahsulotning tannarxi uning bahosini aniqlashda asos boiib xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarflangan xomashyo, materiallaming bahosi yaratilgan mahsulotning tannarxiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mahsulot tannarxi ko‘rsatkichi ishlab chiqarishni rejalashtirish, uning samaradorligini tahlil qilish va xarajatlar ustidan nazoratni amalga oshirishda muhim rol o ‘ynaydi. Mahsulot tannarxi individual va tarmoq tannarxiga boiinadi. Mahsulotning individual tannarxi deb korxonada xomashyo va materiallardan foydalanib, mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilishga ketgan xarajatlarga aytiladi. Tarmoq tannarxi esa muayyan mahsulotni ishlab chiqarish uchun tegishli tarmoqda sarflangan xarajatlaming o ‘rtacha hajmi bilan oichanuvchi ko‘rsatkichdir. Mahsulot tannarxi darajasiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Biroq mahsulot tannarxini pasaytirishga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat: - mehnat unumdorligini oshirish; - fan-texnika chiqarish fondlaridan samarali foydalanish; - xomashyo materiallar yutuqlaridan foydalanish; - yoqilgi va elektr energiyasidan tejamkorlik bilan foydalanish; - ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirish va boshqaruv xarajatlarini kamaytirish.