1-modul. Kommunikativ kompetentlik 1-mavzu: Kommunikativ kompetentlik va uni rivojlantirish (1s nazariy) Reja


Download 218.24 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana16.06.2023
Hajmi218.24 Kb.
#1492336
  1   2   3   4   5
Bog'liq
ipx5cLMapRgl7Gz1zSMN4X0Q0o2kqbsVNWgQbvy4



1-modul. Kommunikativ kompetentlik 
1-mavzu:Kommunikativ kompetentlik va uni rivojlantirish (1s nazariy) 
Reja: 
1. Maxsus pedagogikaning vazifasi
2.“Korreksiya”, “korreksion pedagogik faoliyat” tushunchalari
3. Maxsus ta’limga muhtoj bolalar bilan ishlashga oid mashshg‘ulotlarga qo‘yiluvchi 
pedagogik talablar. 
4. Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi psixologik talablar. 
5. Tarbiyachining kommunikativ kompetensiyasi va ta’sir etish usullari.
6. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish yo’llari. 
 
Tayanch iboralar:
: kommunikatsiya, kompetentlik, korreksion pedagogika, sensor qobiliyat, xotira, nutq, 
ko‘nikma, idrok, logoped 
Blits-so’rov savollari
1. Kommunikatsiya deganda nimani tushunasiz?
2. Kommunikativ qobiliyat tushunchasining ko’nikma va malakalar bilan qanday 
aloqadorligi mavjud?
3. So’zsiz insonga ta’sir etish mumkinmi? 
Maxsus pedagogika - jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida kamchiliklari bor 
bolalarning rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganadigan, ularning ta’lim-tarbiyasi 
bilan shug‘ullanadigan fandir. Korreksiya so‘zi lotincha-tuzatish, bartaraf etish degan 
so‘zlardan olingan.
Har qanday fanning o‘z predmeti, maqsadi, vazifalari bo‘lgani kabi, maxsus 
pedagogika fanining ham o‘z predmeti, maqsadi, vazifalari mavjud. maxsus 
pedagogika fanining mavzu bahsi, predmeti jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida 
nuqsoni bo‘lgan bolalardir. Maxsus pedagogika fanining vazifasi-nuqsonlarning kelib 
chiqish sabablari, turlarini, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning psixofiziologik 
rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganish, shular asosida ular uchun differensial yoki 
integratsiyalashgan, inkluziv sharoitda ta’limni tashkil etish, ularning ta’lim-tarbiyasi, 
ijtimoiy 
adaptatsiyasi 
(moslashuvi) 
reabilitatsiyasi, 
ijtimoiylashuvi 
bilan 
shug‘ullanishdir.
Maxsus pedagogika fanining maqsadi – rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar 
ijtimoiylashuvi, ijtimoiy adaptatsiyasi va reabilitatsiyasini amalga oshirish uchun 
zarur shart-sharoitlarni o‘rganish, ulardagi psixofiziologik kamchiliklarni iloji boricha 
ertaroq tashxis qo‘yib, bartaraf etish, tuzatish yoki bilinmaydigan holga keltirish 


usullarini belgilash va amaliyotga tatbiq etishdan iborat.
Bola rivojlanishidagi nuqsonlar har xil bo‘ladi, ularning ba’zilari batamom 
bartaraf etiladi, ba’zilari bir qadar tuzatiladi, korreksiyalanadi, bilinmaydigan holga 
keltiriladi, boshqalari esa kompensatsiyalanadi. Masalan, bola nutqida og‘ir nuqson 
bo‘lsa, ilk yoshda to‘g‘ri tashkil etilgan logopedik chora-tadbirlar ta’sirida uni to‘liq 
bartaraf etish mumkin. Boladagi nuqson markaziy nerv sistemasidagi organik 
kamchiliklar natijasida paydo bo‘lgan bo‘lsa (masalan, aqli zaiflik shunday nuqson 
jumlasiga kiradi), uni to‘liq bartaraf etib bo‘lmasa ham, biroq kamaytirish, ko‘zga 
ko‘rinmaydigan, sezilmaydigan darajagacha tuzatish mumkin. Maxsus pedagogika 
amaliyotida yana shunday toifadagi alohida yordamga muhtoj bolalar kuzatiladiki, 
ulardagi nuqsonni tuzatib ham, korreksiyalab ham bo‘lmaydi, masalan, tug‘ma ko‘rlik 
yoki karlikning ayrim turlari shular jumlasidandir. Bunda ko‘rish analizatorining 
vazifasini sezgi organlariga, eshitish analizatorining vazifasini esa ko‘rish 
analizatoriga yuklash, ya’ni kompensatsiyalash, o‘rnini bosish mumkin. Ko‘rish 
qobiliyati zaif bolalar sezgi organlariga tayangan holda barmoqlari bilan Brayl 
shriftidan foydalanadilar. Bunda harf olti nuqta kombinatsiyasi bilan belgilanadi. 
Eshitish qobiliyatida muammosi bo‘lgan bolalar esa imo-ishora, daktil nutqdan, 
barmoqlar harakati bilan anglatiladigan nutqdan foydalanishlari mumkin.
Korreksion pedagogika fanining rivojlanishi natijasida undan quyidagi 
tarmoqlari mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi:
– surdopedagogika (lotincha surdus – kar, gung so‘zidan olingan) eshitishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalarning ta’lim tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan;
− tiflopedagogika (yunoncha tiflos – ko‘r, so‘qir so‘zidan olingan) – ko‘zi ojiz 
bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan;
− oligofrenopedagogika (yunoncha oligos – kam, fren – aql), so‘zlaridan olingan, – 
aqliy tomondan zaif bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan;
− logopediya (yunoncha logos – so‘z, padeo – tarbiya so‘zlaridan olingan) – og‘ir nuq 
nuqsonlarini o‘rganish, oldini olish, bartaraf etish yo‘llari, usullarini o‘rganadigan fan.
Kommunikativ kompetentsiya asosiy, ya'ni inson hayotida alohida ahamiyatga 
ega bo'lganlar guruhiga kiradi, chunki til aloqa vositasi, zamonaviy dunyoda 
o'quvchilarni 
ijtimoiylashtirish 
va 
moslashtirish 
vositasidir. 
Kommunikativ 
kompetensiyani shakllantirish uzoq va ancha murakkab jarayondir. Kommunikativ 
kompetensiya - og'zaki(verbal) va og'zaki bo'lmagan(noverbal) muloqot usullariga 
ega bo'lish, shaxslararo o'zaro ta'sirni ijtimoiy idrok etish ko'nikmalari, nutq aloqasi 
normalariga, kommunikativ hatti-harakatlar qoidalariga rioya qilish.
Kommunikativ madaniyatning mezonlari - bu muloqotga qadrli munosabat, 


kommunikativ ahamiyatga ega shaxsiy xususiyatlarni shakllantirish, o'zaro ta'sir 
sub'ekti sifatida o'zini o'zi baholash, hamkorlikka tayyorlik. O‘quvchilarning darsdan 
tashqari bo‘sh vaqtlarini tashkil qilib, muloqotda bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf 
etishga, faoliyatning turli yo‘nalishlari bo‘yicha keng ko‘lamli pedagogik xizmatlar 
ko‘rsatishga harakat qilishdir. 
Hamkorlik murakkab bo'lib, bir-biriga bog'liq bo'lgan qator mavzularni o'z 
ichiga oladi. Pedagogik faoliyatning vazifalaridan biri- nafaqat bolaning salohiyatini 
rivojlantirish, balki psixologik sog'lig'ini saqlash va mustahkamlashdir. 
Bu quyidagi omillarni talab qiladi: 
- muvaffaqiyat vaziyatini yaratish; 
− psixofizik xususiyatlarni hisobga olgan holda qulaylik muhitini ta'minlash; 
− adekvat moslashuvchan o'z-o'zini baholashni shakllantirish; 
- aks ettirishni rivojlantirish; 
− jamiyat bilan o'zaro aloqada bo'lganida stressga chidamliligini oshirish. Bola bilan 
teng huquqli munosabatda bo'lish, uning qarashlari, qadriyatlarini qabul qilish, 
qiyinchiliklar va muvaffaqiyatsizliklarni muhokama qilish. 
Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish orqali muloqotning ushbu darajasiga 
erishishingiz mumkin. Muloqot - bu odamlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning murakkab 
jarayoni bo'lib, u ma'lumot almashishdan, shuningdek sheriklar tomonidan bir-birini 
idrok etish va tushunishdan iborat. Muloqot sub'ektlari tirik mavjudotlar, odamlardir. 
Asosan, muloqot har qanday tirik mavjudotga xosdir, lekin faqat inson darajasida 
muloqot jarayoni og'zaki va og'zaki bo'lmagan harakatlar bilan bog'langan ongli 
bo'ladi. 
Zamonaviy hayot o'zining ko'plab shaxslararo aloqalari bilan inson hayotining 
barcha sohalarida muloqot qilish uchun murakkab talablarni qo'yadi. Shaxsiy hayotda 
ham (tanishlar, do'stlar, oila a'zolari bilan), sinfdoshlar, o'qituvchilar va keyinchalik 
hamkasblar bilan muloqotda og'zaki muloqotga, dialogga, muloqotga tayyorlik. 
Talabalar suhbatlar, tortishuvlar, muloqot soatlari davomida shaxslararo o'zaro ta'sir 
ko'nikmalarini yaxshilaydi. 
Hozirgi vaqtda psixologlar og'zaki muloqot ko'nikmalarini rivojlantirishga 
qaratilgan turli xil dasturlar va texnologiyalarni taklif qilishadi. 
Quyidagilar eng samarali o'yin texnologiyalari hisoblanadi: 
- og'zaki va og'zaki bo'lmagan darajadagi muloqot; 
- boshqa odamlarning hissiy holatini aniqlash, his-tuyg'ularini ifodalash, ochiq va 
yopiq savollar berish qobiliyati; 
- ma’lumotning asosiy g'oyasini ajratib ko'rsatish, umumlashtirish qobiliyati; 


 - eshitish idrokini rivojlantirish; 
- bir-birini tushunish, olingan ma'lumotlarning mohiyatiga chuqur kirib borish 
qobiliyati;
− mantiqiy, sababiy bog‘lanishlarni o‘rnatish, xulosalar chiqarish qobiliyatini 
rivojlantirish; 
− o‘z nuqtai nazaringizni bahslashtiring, fikringizni to‘g‘ri va lo‘nda ifoda eting; 
O’quvchilarlar o'rtasida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish uchun 
eng samarali usullardan biri bu o'quv texnologiyalaridan foydalanishdir. 
Bolani muvaffaqiyatli tarbiyalash va o'qitishning asosiy mezoni, shaxsning 
mustaqilligi, tashabbuskorligi va ijodkorligining rivojlanish darajasi bo'lishi kerak. 
Maxsus maktab muassasasi tarbiyachisining kompetensiyasi esa quyidagi 
qobiliyat, ko’nikma va malakalarni talab qiladi: 
-rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni rivojlanitirish va korreksiyalash
jarayonida maxsus ta’lim-tarbiya roli;
- korreksion-tarbiya jarayonini tashkil etish, tahlil etish va baholash,
- rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalar tasavvuriga ega bo‘lishi;
- maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va 
metodlari, maxsus ta’lim tamoyillarini bilish kerak;
- maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va 
metodlari, maxsus ta’lim tamoyillari qo‘llay olish ko‘nikmalari;
- maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va 
metodlari, maxsus ta’lim tamoyillarini qo‘llay malakalariga ega bo‘lishi lozim.
- maxsus maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan psixologik talablar asosida va 
mashg‘ulotlarga tashkil etish;
- mashg‘ulotlarda tarbiyalanuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va 
boshqarish;
- tarbiyalanuvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish va kasbga yo‘naltirish 
kompetensiyalarini egallashi lozim.
- mashg‘ulotlarda texnik vositalardan, test so‘rovlari, aqliy hujum, guruhli 
fikrlash, kichik guruhlar bilan ishlash va boshqa interaktiv ta’lim usullaridan 
foydalanishni bilishlari lozim.
Ma’lumki, til vositasida inson muloqotga kirishadi - fikr almashadi, axborot 
oladi, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaydi. Jamiyatda tilni o’zlashtirish jarayoni 
kishilarning o’zaro nutqiy faoliyati sharoitida amalga oshadi. Ushbu jarayonda insonning 
eshitish faolligi o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Zero so‘zlashuv nutqining rivojlanishi 
insonning barkamol bo’lib voyaga yetish omillaridan biridir. Nutq kishilarning tug‘ma 


qobiliyati bo‘lmay, bolalar o‘sib, rivojlangan sayin asta-sekin shakllanib, mukammallashib 
boradi. Nutqni egallashning muhim pog’onalari bolaning maktabgacha bo‘lgan davriga 
to’g‘ri keladi.
Bola umumiy rivojlanishining saviyasi, maktabda muaffaqiyatli o‘qib keta olishi 
kun jihatdan uning ta’lim-tarbiya jarayonidagi faolligiga, shuningdek uni o‘rab turgan 
insonlar tomonidan qo‘llanayotgan nutqning nechog‘li boyligiga bog’liqdir. Bola oila va 
maktabgacha ta’lim muassasasida qadam-baqadam atrofini o‘rab turgan predmet va sodir 
bo‘layotgan, shuningdek o‘zi ishtirok etayotgan voqea va hodisalar haqida fikr hamda 
taassurotlarini tizimli ravishda nutqiy ta’rif orqali atrofdagilar uchun tushunarli ravishda 
yetkazishni o‘rganib boradi. Zaif eshituvchi bolalar eshitish darajasining pasayishi 
oqibatida nutqni, me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlari kabi, to‘liq egallay olmaydilar bu 
esa ularning ijtimoiy hayotda munosib tarzda o‘z o‘rinlarini topishlarida, barkamol inson 
bo‘lib shakllanishlari borasida qator muammolarni yuzaga keltiradi. Shu sababli bunday 
bolalar nutqini erta korreksiyalash ularni ijtimoiy hayotga erta moslashtirish garovi 
hisoblanadi. Zaif eshituvchi bolalarni kelajak hayotga, jamiyatga moslashtirish va o‘z 
o‘rinlarini topishlariga yordam ko‘rsatish kun tartibidagi muhim muammoni tashkil etadi. 
Olib 
boriladigan 
korreksion-rivojlantiruvchi 
ishlarning 
maqsadi 
tarbiyalanuvchilarning nutqiy va umumiy rivojlanishiga atrofdagilar bilan muloqotga 
kirishishini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. 
Maxsus maktab-internatlar qoshidagi maktabgacha tarbiya guruhlarida tashkil etilgan 
ta’lim-tarbiya jarayonining tahlili bu borada yutuqlar bilan birga, bir qator muammolar ham 
borligini ko‘rsatadi:
Birinchidan shuni aytish kerakki, malakali surdopedagog mutaxassislar 
yetishmaydi. Bu ayniqsa, viloyatlarga tegishli.
Ikkinchidan, surdopedagoglar va tarbiyachilarning korreksion faoliyatida 
muntazam o‘zaro aloqa yetarli emas.
Uchinchidan, sohaga oid maxsus metodik adabiyotlar va ovozni kuchaytirib 
beruvchi asboblar juda oz.
To‘rtinchidan, zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish va shaxsini 
shakllantirish ishlarida pedagoglarning oila bilan hamkorligi talab darajasida emas. Shuning 
uchun aksariyat ota-onalar farzandlari so‘zlashuv nutqini egallashini juda xohlasalar-da, 
ammo mavjud kamchiliklarni bartaraf qilish mutaxassislarning zimmasida deb 
hisoblaydilar. 
Nutq – faqatgina insonga xos bo‘lgan muhim psixik funksiyadir. Nutqiy 
munosabatlar yordamida, shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda 
to‘ldirilib va boyitib boriladi.


Nutqiy nuqsonlarni o‘rganish, oldini olish va korreksiya bilan korreksion 
pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi - logopediya (yunoncha logos – so‘z va 
paideia - tarbiyalash) shug‘ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar 
o‘z-o‘zidan yo‘q olmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion-logopedik choralarsiz 
bolaning keyingi rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va 
endogen (ichki) omillar asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, 
morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik (atrof-muhitning salbiy ta’siri), 
psixonevrologik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning 
buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo‘ladi.
Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning markaziy nerv tizimi va uning 
organizmiga salbiy ta’sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli 
akusherlik patologiyalari (bel torligi, tug‘ilishning cho‘zilib ketishi yoki tez sodir bo‘lishi, 
yo‘ldoshga o‘ralib qolishi, bolaning noto‘g‘ri joylashishi va boshqalar), malakali akusherlik 
yordamining ko‘rsatilmasligi, chala tug‘ilish kabi holatlar sabab bo‘ladi.
Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi:
1) tibbiy-psixologik nutqiy buzilish;
2) psixologik-pedagogik nutqiy buzilish.
Tibbiy-psixologik turda ko‘riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki 
yirik guruhga ajratish mumkin:
1) og‘zaki nutqning buzilishi;
2) yozma nutqning buzilishi.
Og‘zaki nutqning buzilishi o‘z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi:
1) nutq ifodalanishi fonatsion tuzishi (nutq talaffuzi) ning buzilishi;
2) fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli ѐki polimorf)ning 
buzilishi.
Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda 
qo‘llashga yo‘naltirilgan bo‘lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni tuzatishga 
yo‘naltirilgan korreksion-rivojlantiruvchi ta’sir ko‘rsatish metodlarini ishlab chiqishga 
xizmat qiladi.
Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko‘ra nutqning buzilishi 
quyidagi ikki guruhga ajratiladi:
1. 
Muomala 
vositalari 
(fonetik-fonematik 
va 
nutqning 
umumiy 
rivojlanmaganligi)ning buzilishi.
2. Muomala vositalarini qo‘llashdagi buzilishlar. 
Nutqiy buzilish, nutqiy buzilishning sabablari, mexanizmlari, simptomatikasi, 


borishi va tuzilishi uning oldini olish, maxsus (korreksion) o‘qitish va tarbiya masalasi bilan 
logopediya shug‘ullanadi.
“Logopediya” termini yunonchadan tarjimasi “to‘g‘ri nutqni tarbiyalash” 
ma’nosini anglatadi. Nutqiy buzilish turli mutaxassislar - fiziolog, nevropatolog, psixolog, 
lingvist va boshqalar tomonidan o‘rganiladi.
Nutqiy buzilishi bo‘lgan bolalarning markaziy nerv tizimi faoliyatida funksional 
yoki organik chetlanishlar ko‘zga tashlanadi. Miyaning organik zararlanishi sababli issiq, 
transportda yurish, arg‘imchoqda ko‘p vaqt tebranish bolalarga yomon ta’sir ko‘rsatadi, 
boshlari og‘riydi ko‘ngillari ozadi va boshlari aylanadi. Tez charchab qoladilar, qattiq 
ta’sirlanishlari, jahllari chiqish bilan ajralib turadilar. Ular emotsional barqaror emaslar, 
ularning kayfiyatlari tez o‘zgaradi, serjahl, agressiv, bezovta bo‘ladilar. Shuningdek, ularda 
sustlik va lanjlik kuzatiladi. Bunday bolalar tinch o‘tira olmaydilar, butun dars davomida 
ishchanlik va diqqatini saqlab turish qiyin bo‘ladi. Juda tez xafa bo‘ladilar, gapga quloq 
solmaydilar. Tanaffusdan keyin esa darsda diqqatlarini jamlashlari qiyin bo‘ladi. Odatda 
bunday bolalarda diqqat va xotira, ayniqsa, nutqiy xotiraning bo‘shligi, yaxshi tushunmaslik 
holatlari kuzatiladi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi. 
Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat: 
Nutqi buzilganlik o‘ta jiddiy bo‘lsa o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida olib 
boriladi. Bunda o‘quvchi bilan davolash-sog‘lomlashtirish va psixologik-pedagogik ishlarni 
birga olib borish nutqiy buzilishni tuzatishning muhim sharti hisoblanadi. Logopedik 
yordam ko‘rsatish sog‘liqni saqlash va aholini ijtimoiy ta’minlash tizimlarida ham amalga 
oshiriladi. Poliklinikalarda va psixonevrologik dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud 
bo‘lib, bu yerda nutqida buzilishi bo‘lgan bolalarga logopedik yordami ko‘rsatiladi.
Eshitish qobiliyati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Eshitish 
qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. Anomal bolalar orasida eshitish 
qobiliyati turli darajada nuqsonli bo‘lgan bolalar ko‘pchilikni tashkil etadilar. Eshitish – 
borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni 
anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi yoki tovush analizatori (tovush 
ta’sirini qabul qiluvchi va ajratuvchi murakkab nerv tizimi) yordamida amalga oshiriladi.
Eshitish qobiliyatining buzilishi ko‘p hollarda muddatli bo‘ladi. Masalan, o‘rta 
quloqning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to‘siqlarining yuzaga kelishi, tashqi va 
o‘rta qulog‘ining anomal tuzilishi (quloq suprasining bo‘lmasligi yoki yetarlicha 
rivojlanmaganligi, eshitish yo‘llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va 
boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga 
ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish lozim.


Odatda samarali davolash, ba’zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda 
eshitish qobiliyati tiklanadi.
Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og‘rish, zaharlanish, 
akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab bo‘lishi mumkin. Qulog‘i og‘irlik yoki karlik 
kelib chiqish sabablariga ko‘ra: nasliy, tug‘ma va kelib chiqqan tarzda turlarga ajratiladi. 
Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar orasida quyidagilari 
alohida ko‘rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch oyida onaning virusli kasalliklar bilan 
og‘rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug‘ma 
nuqsonlari (masalan, labi va tanglayidagi yoriq), chala tug‘ilish, kichik vaznli tug‘ilishi 
(1500 dan kam) hamda yomon tug‘ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga 
homiladorlik davrida onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishi, 
antibiotiklarni qabul qilishi ham sabab bo‘lishi mumkin. Karlikning nasliy o‘tishi holati 
juda kam kuzatiladi.
Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1) eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi;
2) eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi;
3) eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti.
Yuqorida ko‘rsatilgan mezonlarga ko‘ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog‘i 
og‘irlik va karlik kabi guruhlarga ajratiladi.
Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo‘qotilishi bo‘lib, bola mustaqil ravishda 
nutqni egallay olmaydi va qulog‘iga juda yaqin masofadan gapirilganda ham aniq 
eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba’zi tovushlarini qabul 
qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi.
Qulog‘i og‘irlik – bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 desibaldan kam) 
bo‘lib, eshitish qobiliyati qoldig‘i yordamida qulog‘i oldida baland ovoz bilan gapirilganda 
bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil ravishda egallay oladi.
Karlar va qulog‘i og‘irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli 
bo‘yicha farq qiladilar. Karlar so‘z nutqini ko‘rib (suhbatdoshining lablari va yuziga qarab) 
va eshitib ko‘rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar.
Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland 
ohangda so‘zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida korreksion o‘qitish. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni qitish va tarbiyalash 
masalalari bilan surdopedagogika shug‘ullanadi. Surdopedagogika (yunoncha «surdus» – 
kar) - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonini o‘rganuvchi 
korreksion (maxsus) pedagogikaning yana bir muhim sohasi.


Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun 
alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi, psixologik 
rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati, umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Statistik 
ma’lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni 
doimiy ravishda ortib bormoqda.
Ayni vaqtda surdopedagogika oldida quyidagi vazifalar turibdi:
- eshitish qobiliyati buzilgan shaxslar, ularning individual xususiyatlari, 
shuningdek, eshitishi, nutqi buzilishi xususiyatiga ko‘ra ularni o‘qitish qonuniyatlarini 
pedagogik jihatdan o‘rganish;
- eshitish qobiliyati buzilgan turli kategoriyadagi bolalar uchun maxsus ta’lim 
mazmunini ishlab chiqish, uni ilmiy jihatdan asoslash va amaliy amalga oshirish;
- eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarni o‘qitishning didaktik va maxsus 
metodikalarini yaratish;

qoldiq eshitish qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha maxsus ta’lim 
texnologiyalarini yaratish, pedagogik sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va 
boshqalar.
Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktabida eshitish qobiliyati bir oz pasaygan 
bolalar o‘qishi mumkin. O‘qituvchi bola tomonidan darsda bildirilayotgan fikrlarni yaxshi 
eshita olishiga e’tibor berishi, buning uchun bolani birinchi yoki ikkinchi partaga, iloji 
bo‘lsa o‘rta qatorga o‘tkazish kerak. Shuningdek, o‘qituvchi bola uning gaplarini to‘g‘ri 
tushuna olganligi, topshiriqni to‘g‘ri bajarayotganligini nazorat qilib turishi kerak. Ba’zida 
eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 
eshitadigan tengdoshlari bilan birga muvaffaqiyatli o‘qiydilar.
O‘qituvchi eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bola sinfga qabul qilinganda 
ularning psixofiziologik hamda nutq rivojlanishi xususiyatlarini bilishi talab etiladi.
Ko‘rish qobiliyati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Ko‘rish qobiliyati 
buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. Ko‘rish qobiliyati uzilgan bolalarni o‘qitish va 
tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflopedagogika shug‘ullanadi (yunoncha «typhlos» – ko‘r) – 
korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi.
Ko‘rish - ko‘rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. Miya 
ko‘rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma’lumotlarni oladi.
Bolaning ko‘rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash 
jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Bolalarda ko‘rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo‘lib, ular nasliy 
kasalliklar, homila ona qornida rivojlanayotganda ko‘rish organlari patologiyasining yuzaga 
kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz, qizamiq va boshqa og‘ir kasalliklar 


bilan og‘rishi va hokazo omillardan iborat bo‘lishi mumkin.
Ko‘rish qobiliyatining buzilishi tug‘ma yoki orttirilgan bo‘ladi.
Tug‘ma ko‘r bo‘lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko‘rish 
nuqsonlarining yuzaga kelishida nasliylik ham ko‘zga tashlanadi. Orttirilgan ko‘rlik odatda 
ko‘rish organlari – to‘r pardasi, shoh parda yoki markaziy nerv tizimining kasallanishi 
(meningit, miya shishi, meningoensifalit), organizmning umumiy kasallanishidan keyingi 
asoratlari (kor, gripp, skorlatina), shuningdek, miya yoki ko‘zning jarohatli shikastlanishi 
(boshi yaralanishi, shikastlanishi) oqibatida bo‘lishi mumkin.
Ko‘rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Ko‘r tug‘ilganlar.
2. Erta ko‘r bo‘lib qolganlar.
3. Uch yoshidan keyingi ko‘r bo‘lib qolganlar.
Ommaviy maktablarda, ta’lim olganda yomon ko‘ruvchi bola jiddiy 
qiyinchiliklarga duch keladilar. Idrok etishning aniq emasligi, sekinligi, torligi kabi 
xususiyatlar predmetlarni tanib olish, ularning shaklini ajratish, o‘ziga xos belgilarini bilib 
olishda ma’lum qiyinchiliklariga olib keladi. Bolalar satrlar, harflar va raqamlarni 
adashtiradilar. Bular o‘qish texnikasi egallab olish, o‘qilganlarning mazmunini tushunishga 
xalaqit beradi. Oddiy maktabda yomon ko‘ruvchi bolalar doskada nima yozilganligini 
ko‘rmaydilar, qarab bajariladigan ishlarni tashkil etishda yomon ko‘radigan bolalar tez 
charchaydilar, bu ularning ish qobiliyatlarini pasaytiradi. Pedagoglarning oldidagi eng 
muhim vazifa - yomon ko‘radigan bolani o‘z vaqtida aniqlash, unga maxsus ta’lim va 
tarbiya berish masalasini hal etish uchun PMPKga yuborishdan iborat. Yomon ko‘radigan 
bolalarni o‘qitish va tarbiyalash asosan maxsus (korreksion) maktablarda amalga oshiriladi.
Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 
korreksion o‘qitish va tarbiyalash. Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish va 
tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha «typhlos» – ko‘r) – korreksion 
pedagogika (defektologiya)ning yana bir sohasi shug‘ullanadi.
Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o‘qituvchi 
korreksion ishlarning o‘ziga xos jihatlarini bilishi zarur. Refraksiyasi anomaliyali bolalar 
tuzatuvchi ko‘zoynak taqishlari kerak. Lekin ko‘zoynak taqishda bolalar pedagogning 
ularga diqqat bilan munosabatda bo‘lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o‘quv 
ishlarini bajarishda sanitar-gigiyenik talablarga amal qilish lozim. Ko‘rishida nuqsoni 
bo‘lgan bola uchun ish o‘rni to‘g‘ri va yetarlicha yoritilgan bo‘lishi kerak. Bunday bola 
deraza yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o‘tkazilishi kerak. Yaqinni ko‘radigan bola 
ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o‘tkazilishi zarur. Uzoqni ko‘radigan 
bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o‘tkazilishi talab etiladi.


O‘qituvchi o‘quvchining doska, jadval va xaritadagi o‘quv materiallarini qabul 
qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Anomal refleksiyali bolalarda ko‘zi 
charchashi ko‘p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida ularga ko‘rish ishlarini boshqa 
turdagi ishlar uyg‘unlashtirib berishi zarur. Anomal refleksiyali bola 10-15 minut davomida 
intensiv ko‘rish ishlarini bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) 
qarashi kerak, bu ko‘rish charchog‘ining bartaraf etilishiga yordam beradi.
Ko‘rish qobiliyati ancha og‘ir bo‘lgan – ko‘r va yomon ko‘radigan bolalarni 
o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko‘rish qobiliyati og‘ir 
buzilgan bolalar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablariga qabul qilinadilar. Bunday 
vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish zaruriyati yuzaga keladi. O‘z 
sinflarida og‘ir ko‘rish qobiliyati buzilgan bola bo‘lgan o‘qituvchilar bolaga differensial 
yondashuv asosida munosabatda bo‘lishlari zarur. Buning uchun sinfdagi o‘quvchilarning 
soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi yoritilgan, ko‘rish qobiliyatida nuqsoni 
bo‘lgan bolaning ish o‘rni esa qo‘shimcha yoritilgan bo‘lishi kerak.
O‘quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o‘qituvchining nutqi katta ahamiyatga ega 
bo‘ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo‘lishi zarur. O‘qituvchi o‘zining har bir 
harakati mohiyatini so‘z yordamida sharhlab borishi, Sinfida ko‘r yoki yomon ko‘radigan 
bola bo‘lgan o‘qituvchi ularning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular 
normal ko‘radigan tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir.
Tayanch-harakat apparati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Tayanch-
harakat apparatlari buzilishining turlari va yuzaga kelish sabablari. Tayanch-harakat 
apparatidagi turli buzilishlar bolalarni o‘qitish va tarbiyalashda muayyan muammolarni 
keltirib chiqarishi mumkin. Tayanch-harakat apparati funksiyalarining buzilishi tug‘ma 
yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Tayanch-harakat apparati patologiyasi quyidagi turlarga 
ajratiladi:
1) nerv tizimining kasallanishi (bolalar serebral paralichi (BSP),
poliomielit);
2) tayanch-harakat apparatining tug‘ma patologiyasi; sonning tug‘ma chiqqanligi; 
bo‘yin qiyshiqligi; qiyshiq oyoqlik va oyoqning boshqa nuqsonlari; umurtqa pog‘onasi 
rivojlanishidagi nuqsonlar (skolioz); qo‘l ѐki oyoqlarning rivojlanmaganligi va nuqsonlari; 
qo‘li barmoqlarining anomal rivojlanishi; artrogripoz (tug‘ma mayiblik);
3) orttirilgan kasalliklar va tayanch-harakat apparatining zararlanishi; orqa miya, 
bosh miya va qo‘l-oyoqlarning travmatik jarohatlanishi; poliatrit; skelet kasalliklari 
(tuberkulez, suyaklardagi shishlar, osteomielit), skelet tizimi kasalliklari (raxit, 
xondodistrofiya).
Tayanch-harakat apparati patologiyasi bo‘lgan bolalarda asosiy buzilish 


harakatlanishdagi nuqson hisoblanadi. Bunday nuqsonlarga ega bolalarning 89 % ni 
serebral paralichli bolalar tashkil etadilar. Ularda harakat buzilishi psixik va nutqiy 
buzilishlar bilan birga namoyon bo‘ladi. Shu bois bu kabi bolalar nafaqat davolash va 
ijtimoiy yordamga, balki psixologik-pedagogik va logopedik korreksiyaga ham muhtoj 
bo‘ladilar.
Harakatlanish buzilishlari o‘rtacha darajada bo‘lgan bolalar yurishni o‘rganib 
olsalarda, biroq, ishonch bilan yura olmaydilar, ular uchun maxsus moslamalar zarur. 
Harakatlanish buzilishining yengil shaklida bolalar uyda va ko‘chada mustaqil, qo‘rqmay 
yura oladilar, o‘zlariga to‘la xizmat ko‘rsatadilar.
Maxsus ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan har bir pedagog xodim 
ishining samaradorligiga asos bo‘luvchi quyidagi tavsiyalarni berishni joiz deb 
hisoblaymiz: 
Maxsus ta’lim muassasalari pedagoglari va ota-onalar tomonidan rejali ravishda 
olib boriluvchi hamkorlik ishlarini yulga qo‘yish orqaligina eshitishida muammosi bo‘lgan 
bolalarning umumiy tarbiyasida, xususan, ularning nutqini korreksiyalash va rivojlantirish 
borasida muhim ijobiy o‘zgarishlarga erishish mumkin. 
MTMda maxsus mashg‘ulotlar quyidagi maqsadlarni amalga oshirilishi ko‘zda 
tutiladi:
I. Ta’limiy maqsad: bolalarda ta’limiy dastur hajmidagi nazariy bilim va amaliy 
ko‘nikmalar hamda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish.
II. Tarbiyaviy maqsad: bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash, ularning 
shaxsiy va axloqiy sifatlarini shakllantirish, ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topa olishlariga 
imkon beruvchi ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish.
III. Rivojlantiruvchi maqsad: Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda nutqiy va 
ijodiy faollikni, mustaqillik va erkinlikni shakllantirish.
IV. Korreksion maqsad: Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan har bir bolaning 
birlamchi nuqsoni natijasida yuzaga keluvchi ikkilamchi nuqsonni hisobga olib, 
tabaqalangan holda yondashgan holda ularning sifatli ta’lim olishlarini ta’minlash.
MTMda maxsus mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi quyidagi talablar amalga oshirilishi 
ko‘zda tutiladi 
Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi pedagogik talablar:
Mashg‘ulotning vazifalari hamda ta’lim jarayonining bosqichlari dasturiy 
talablardan, shuningdek, guruh bolalarining umumiy va nutqiy rivojlanish darajasidan kelib 
chiqqan holda belgilanishi; tarbiyalanuvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga 
qaratilgan ish usullari, mohirona va o‘rinli foydalanish maqsadida, oldindan loyihalashtirib 
qo‘yilishi; bilim, ko‘nikma va malakalarning bolalar so‘zlashuv nutqini muloqot quroli 


sifatida shakllantirish zamirida egallanishiga ahamiyat berish; Rivojlanishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqib, ko‘rsatmalilik, ko‘rgazmalilik 
va amaliy ish jarayoniga alohida e’tibor qaratish; mashg‘ulotda nutqning qaysi shaklidan 
foydalanishni avvaldan aniqlab olish (bunda qaysi nutq shaklining yetakchiligi bosqich 
talablaridan, shuningdek, guruh bolalarining umumiy va nutqiy rivojlanishidan kelib 
chiqqan holda belgilandi); bolalarning rivojlanish xususiyatidan kelib chiqib, doskada 
bajariladigan ishga ajratilgan vaqtning to‘g‘ri taqsimlanishiga e’tibor berish; bolalar 
ko‘rish o‘tkirligi pasayishining oldini olish maqsadida namoyish qilinuvchi rasm va 
namunalar o‘lchamlarining mos ravishda tanlanishiga e’tibor qaratish; mashg‘ulotda 
qo‘llanuvchi so‘z va iboralarni tablichkalarda ko‘k rangda, bosma harflarda berish (qizil, 
och yashil, pushti ranglar bolalarning toliqishini keltirib chiqarish bilan birga ko‘rish 
o‘tkirligining pasayishiga ham olib kelishi mumkin) lozim. 
Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi psixologik talablar:
Har bir pedagog:
o‘z tarbiyalanuvchilarining ruhiy jarayoni haqida aniq ma’lumotga ega 
bo‘lishi;
bolalarga iliq munosabatda bo‘lishi;
tarbiyalanuvchilarni mohirona qo‘llab-quvvatlashi;
ular bilan muloqot o‘rnata olish malakasiga ega bo‘lishi talab etiladi.
Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi gigiyenik talablar:
mashg‘ulot olib boriladigan xona devorlarining talab darajasidagi ranglarda 
bo‘yalishi;
mashg‘ulot xonasining me’yordagi yorug‘likka ega bo‘lishi;
xonaning mashg‘ulotdan avval va mashg‘ulotlar orasida shamollatib turilishi;
bolalar toliqishining oldini olish maqsadida faoliyatning turli–tuman 
ko‘rinishlaridan foydalanish;
dam olish daqiqalarini o‘tkazib turish;
mashg‘ulotlar o‘rtasida majburiy tanaffusga rioya qilish lozim.
Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi tashkiliy talablar:
zaruriy jihoz va uskunalarning, korreksiyani amalga oshirish imkonini 
beruvchi asbob va texnik vositalarning mashg‘ulotga shayligi, ba’zi nosozliklarning erta
bartaraf qilinishi;
ko‘rgazmali va didaktik materiallarning tayyorligi;
xona va undagi boshqa vositalarning mashg‘ulotga avvaldan tayyorlab 
qo‘yilishi lozim.
Shunday qilib, maxsus mashg‘ulotlar -korreksion-tarbiyaviy ishlar ikkilamchi 


buzilishlarni , ya’ni, nutqiy va muloqotdagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi.
Umumiy rivojlantiruvchi va korreksion vazifalarni uyg‘unlikda amalga 
oshirilishi Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlab, 
maktab ta’limiga tayyorlanishiga yordam beradi. 
Bolalar bir-biriga o‘xshamaydilar. Bir-biriga o‘xshash bo‘lgan bolaning o‘zi 
mavjud emas. Bolalarning yoshlari bir xil bo‘lsada, ular bir-biridan farq qiladi. Ba’zi 
bolalar injiq, ba’zilar esa, aksincha xushchaqchaq, ba’zilari yaxshi kuylaydi, ba’zilari 
esa, aksincha ashula ayta olmaydilar.
Bola dunyoga kelgan kunlaridan boshlaboq ko‘radi, eshitadi, biror narsa 
tekkanini, og‘riq, issiq, hid va ta’mni his etadi. Tevarak atrofdagi borliqni bilish — 
sezish va idrok qilishdan, ya’ni voqelikdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks 
etishidan boshlanadi. Bolaning idroki hayotining dastlabki-yillaridayoq ancha 
takomillashadi va ikki yoshida u buyumlarning rangi, shakli, katta-kichikligiga qarab 
bir-biridan farq qila boshlaydi, tanish ohangni ajratadi va hokazo. Unda xilma-xil 
sensor qobiliyatlar: ko‘rish va ko‘zdan kechirish, tinglash va eshitish, buyumlarni 
tashqi belgilariga qarab ajratish, ko‘zi ko‘rayotgan va eshitayotgan narsaga taqlid 
qilish qobiliyati rivojlanib boradi. Bola turli taassurotlar olib turishi — buyumlarni 
ko‘rishi, ushlab bilishi, kattalarning ishlarini kuzatishi, xilma-xil tovushlarni eshitishi 
kerak.Bu bolalarning sensor rivojlanishlari uchun zarur shartdir.
Sensor qobiliyatlarning o‘z vaqtida rivojlanishi esa bolalarning aqliy tarbiyasi 
uchun zamin yaratadi. Diqqat, xotira, intilish, qiziqish va boshqa shu singari ruhiy 
jarayonlar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Bola nutqining o‘z vaqtida va to‘g‘ri rivojlanishi aqliy rivojlanishining asosidir. 
Nutq ruhiy jarayon: idrok, xotira va boshqalarning rivojlanishiga, bolalarning 
faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar nutqi rivojlana boshlashi bilan kattalar 
so‘zlarining tarbiyaviy vosita sifatidagi roli ortib boradi.
Bola shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlaridanoq boshlanadi. 
Bola har kuni ko‘rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-atrofdagi kishilarga 
o‘z munosabatini bildiradi, kattalarning hatti-harakatlari, ishlariga, sodir bo‘layotgan 
voqealarga bolaning beradigan bahosi, kishilarga bo‘lgan munosabati — bularning 
hammasi bola ma’naviy qiyofasining shakllanishiga ta’sir etadi. 
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarda 
talim-tarbiya ishini tashkil qilishning asosiy shakli sifatida maktabgacha muassasalarda 
ta’limning muhim vositasi hisoblanadi. Mashg‘ulotlar jadval asosida ertalabki va kechki 
soatlarda olib boriladi. Ertalabki soatlarda pedagog va tarbiyachi 2ta mashg‘ulot o‘tkazadi.
Kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi o‘z mashg‘ulotlarini barcha guruh bolalari 


bilan o‘tkazadi. O‘qituvchi-defektolog nutq o‘stirish, elementar matematik tasavvurlarni 
shakllantirish, 
eshitish 
qobiliyatini 
rivojlantirish 
va 
talaffuzni 
shakllantarish 
mashg‘ulotlarini olib boradi.
Tarbiyachining zimmasiga bolalarning kun tartibini tashkil etish, jismoniy tarbiya, 
tasviriy faoliyat, o‘yin, mehnat, tevarak-atrof bilan tanishtirish mashg‘ulotlarini tashkil 
etish, musiqa mashg‘ulotlarida qatnashish yuklatiladi. Bolalar bog‘chasining kun tartibida 
maxsus tashkil etilgan yalpi mashg‘ulotlarga ta’limning 1-2 yillarida haftasiga 24 soat, 3-4-
5- yillarda -30 soat ajratiladi. Alohida-alohida mashg‘ulotlarga dastur bo‘yicha har kuni 2 
soatdan ajratiladi, shunda o‘rta hisobda har bir bolaga kuniga 15-25 daqiqadan sarflanadi. 
Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida tashkil etilgan ta’limning asosiy vazifalari 
bolalarning bilish faoliyatini maqsadli yo‘naltirish, dastur talablariga muvofiq bilim, malaka 
va ko‘nikmalarni rivojlantirish hamda so‘zli nutqni o‘stirishdan iborat.
Defektolog nutq o‘stirish mashg‘ulotlardan tashqari eshitish qobiliyatni 
rivojlantirish va talaffuzni shakllantirish mashg‘ulotlarni olib boradi. Mashg‘ulotlarda 
bolalarning eshitish qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish, nutqiy va nutqsiz 
tovushlarni farqlash, so‘z, so‘z birikmalari, gap, matnlarni eshitib farqlashga o‘rgatiladi. 
Talaffuzni o‘rgatish sohasida bolalarda tabiiy, aniq, ravon nutqni shakllantirish kabi muhim 
vazifalar amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarda nutqiy nafasni rivojlantirish, ovozni hosil 
qilish, tovushlarni qo‘yish, so‘z, gap, matn ustida ish olib boriladi. 
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan maktabgacha yoshidagi ta’lim-tarbiya berish 
ishining mazmuni dasturning jismoniy tarbiya, o‘yin, mehnat, tasviriy faoliyat va qurish-
yasash, tevark-atrof bilan tanishtirish, nutq o‘stirish, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va 
talaffuzni shakllantirish, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish, musiqa tarbiyasi 
bo‘limlarida aks ettirilgan. Har bir ko‘rsatilgan dastur bo‘limi bolalarni umumiy 
rivojlantirish vazifasini amalga oshiradi. 
Dastur bo‘limlari bo‘yicha olib borilgan ta’lim-tarbiyaviy ish bolaning umumiy 
rivojlanishini boyitibgina qolmay, uni normal bolalar rivojlanishiga yaqinlashtiradi hamda 
korreksion ishni olib borish uchun zamin yaratadi. Nutqiy rivojlanishidagi izdan chiqishlar 
muloqotning buzilishiga va u o‘z navbatida, bilish faoliyatidagi va shaxsiy rivojlanishidagi 
o‘ziga xosliklarini keltiradi.
Shunday qilib, maxsus mashg‘ulotlar -korreksion-tarbiyaviy 
ishlar ikkilamchi buzilishlarni, ya’ni, nutqiy va muloqotdagi kamchiliklarni bartaraf etishga 
qaratiladi.
Umumiy rivojlantiruvchi va korreksion vazifalarni uyg‘unlikda amalga 
oshirilishi rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlab, 
maktab ta’limiga tayyorlanishiga yordam beradi. 

Download 218.24 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling