1-modul. Kompyuterlarga texnik xizmat ko’rsatish. 1-Mavzu: Texnik asbob-uskunalar va diagnostika qilish jihozlari

1-MODUL. KOMPYUTERLARGA TEXNIK XIZMAT KO’RSATISH. 

1-Mavzu: Texnik asbob-uskunalar va diagnostika qilish jihozlari 

 

Reja: 

1.  Texnik asbob-uskunalar va diagnostika qilish jihozlari 

2.  Kompyuterlarning ishlash prinsiplari va tarkibiy qismi. 

3.  Shaxsiy kompyuterning umumiy ko‘rinishi, uning asosiy qurilmalari 

4.  Kompyuterning (sistema bloki) ichki qurilmali. 

5.  Axborotlarni kiritish-chiqarish qo’shimcha qurilmalari 

 

Maruzanimg maqsadi: 

         Talabalarga  zamonaviy  kompyuterlarning  arxitekturasi,  asosiy,  tashqi,  qo’shimcha 

qurilmalari to’g’risidagi asosiy  tushunchalarni  berish va ular bilan ishlash  malakasini hosil 

qilish. 

 

Mavzuning tayahch iboralari: 

 

          Kompyuter.  Arxitektura.  .  IBM.  Apple.  Super.  Katta.  Kichik.  Stol  kompyuterlari. 

Ko’chma. Kommunikator. Smartfon. 

 

 

1. 

Texnik asbob-uskunalar va diagnostika qilish jihozlari 

 

Kompyuter  tizimlarini  tamirlash  va  ularga  xizmat  ko`rsatish  bo`yicha  ishlaydigan  har 

bir  mutaxassis  ixtiyorida  elektr  asboblari  komplekti  mavjud  bo`ladi.  Xizmat  ko`rsatish 

ishlarining  ko`pchiligini  katta  miqdordagi  asboblarsiz  amalga  oshirib  bo`lmaydi.  Aynan 

shuning  uchun ham  elektr asboblari  bozori rusum  va modellarning rang-barangligi  bo`yicha 

faqat  kompyuter  texnikasi  bozori  bilangina  qiyoslanishi  mumkin.  elektr  asbobining  uzoq 

muddatga  sotib  olinishini,  ulardan      foydalanish  sharoitlari  esa  ekstremal  holatlarga 

yaqinligini  etiborga  olsak,  eng  maqul  keladigan  modelni  tanlash  unchalik  oson  emasligi 

ma’lum bo`ladi. 

Bu  ishda  eng  ko`p  tarqalgan  xato  –  asbobning    ko`p  vazifali  bo`lishiga  ortiqcha 

intilishdir. Ishlab chiqaruvchilarning    aksariyati o`zlari chiqarayotgan elektr asbobning ko`p 

maqsadlarda qo`llanadigan gilib yaratishga harakat qiladilar. Odatda, bunday  asbob o`zining 

asosiy  vazifalaridan tashqari  yana bir necha qo`shimcha vazifani   bajara oladi. Bunda shuni 

ham      nazarda  tutish  kerakki,  mazkur  vazifalarni  asbobning  boshqa  turlarini  qo`llab  ham 

bajarish mumkin. 

Biroq, asbobning bir necha  vazifani bajara olishi hali uning universalligini bildirmaydi. 

Zero,  turli  amallar  turlicha  quvvat  sarflanishini  talab  etadi.  Asbobdan  uning  imkoniyatlari 

chegarasida foydalanish yoki asbobga ortiqcha kuch berish esa uning tezda buzilishiga hamda 

ishlab  chiqaruvchi  va  sotuvchi  tashkilotdan  mutlaqo  asoslanmagan  holda  hafsalaning  pir 

bo`lishiga olib keladi. 

Ikkinchi  tomondan   asbob  tanlanayotgan  paytda  uning  tuzilishiga  xos  muhim  jihatlari 

etibordan chetda qoladi. Ko`pchilik hollarda bu  xaridorlarda  axborotning  yetarli  emasligi 

va sotuvchining malakasizligi tufayli sodir bo`ladi.  Asbob sotib olinayotganda, avvalam bor 

uning tashqi ko`rinishi (korpusning  ergonomik  shakli, vaznining  sizga mosligi,  boshqaruv 

organlarining qulayligi, zarbaga bardoshliligi, elektr xavfsizligi, qo`shimcha tutgichlar hamda 

chuqurlikni  ko`rsatuvchi  belgilar  borligi  va  boshqalar)ga  ahamiyat  berish  lozim.  So`ngra 

elektr  asbobning  konstruktiv  xususiyatlari,  bajariladigan  vazifalar  to`plami  va  tavsifini  

batafsil  tahlil  qilib,  tanishib  olish  zarur.  Chunki  undan  uzoq  vaqt  va  samarali  foydalanish 

aynan mana shularga bogliqdir. 

Quyida elektron jihozlar bilan ishlash uchun zarur asboblarning uncha katta bo`lmagan 

ro`yxati,  shuningdek,  ulardan  namunalar  va  asboblarning  mahsus  vazifalari  haqida 

malumotlar keltirilgan: 

1.  Buragichlar (otvyortkalar) to`plami. 

2.  Yassi jag`li omburlar va h.k. 

3.  Yon tomonlarni kesuvchi (izolyatsiyani ko`chiruvchi) qaychilar. 

4.  Qirquvchi omburlar. 

5.  Siquvchi asbob. 

6.  Izolyatsiyalovchi material. 

1.  Shurup burovchi asbob. 

Elektr o`lchov asboblari: 

7. 

Super Post Code indikatori

  

8.  TTL yoki CMOS puls darajasini yoki ularning zanjirlari ko’rsatkichini tekshirish 

uchun mo'ljallangan Generator 

9.  Post card 

10.  Тестер  

11.  Мультиметр 

12.  Kabel testeri. 

 

Kompyuter va uning qurilmalarini ta’mirlashda qo’llaniladigan asboblar 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm. Super Post Code indikatori 

 

 

  

 

 

4-rasm. Mantiqiy sxemalarni tekshirish uskunalar to’plami (nabori) 

 

 

 

 

5-rasm. TTL yoki CMOS puls darajasini yoki ularning zanjirlari ko’rsatkichini 

tekshirish uchun mo'ljallangan Generator  

 

 

Pribor test doirasida elektronga ulangan qisqa tutashuv va nosoz qismlarini aniqlash 

uchun mo'ljallangan. Ayniqsa sezgir ohmmer yoki joriy polarizatsiya sensori sifatida 

qo'llanilishi mumkin. Birinchi holda, u elektron chiziqdagi turli nuqtalarda qarshilik 

qiymatini (ko'pincha ohang chastotasi) ko'rsatadi; Minimal qarshilikka ega bo'lgan nuqtada 

devorga ulangan komponent buyurtma qilinmagan deb aniqlanadi. Ikkinchisida, bir 

generator, tekshirilgan o'chirib, bir kesimine ulanadi va oqim, oqim yo'nalishi bo'yicha 

nosozlikni topadi. 

 

Takomillashgan qurilmalar quvvati pribori 

Doimiy oqim manbai bilan ishlaydigan turli qurilmalar yoki qurilmalarni ta'mirlash va 

nosozliklarni  tuzatish  jarayonida  bir  qancha  sabablarga  ko'ra  ularning  kuchini  tashqi 

manbadan  ta'minlash  kerak.  Eng  muhim  sabablar  orasida  muntazam  manbani 

qobiliyatsizligidan (birinchi ulanishda qanday qilib tugunning qanday ishlashini biladigan) va 

qurilmalarning  ishlashning  keskinlik  darajasida  ishlashini  tekshirish  zarurati  (masalan,  48 

VDC  ta'minot  tarmog'ida,  36  dan  72  V  gacha  o'zgarishi  mumkin).  Bundan  tashqari,  elektr 

ta'minotidan  galvanik  izolyatsiya  ish  vaqtida  erga  ishlov  berish  vositalarini  bepul  ishlatish 

uchun  ortiqcha  bo'lmaydi.  Shu  sababli,  ushbu  maqsadda  ishlatiladigan  laboratoriya  quvvat 

manbalari  kerakli  kuchlanishni  o'rnatish  va  mavjud  iste'molni  tartibga  solish  imkoniyatini 

ta'minlashi kerak. Ko'p kanalli manbalar barcha kanallarni bir vaqtning o'zida o'chirib qo'yish 

bilan  himoya  qilishni  boshlashi  kerak.  Galvanik  izolyatsiyaga  kelsak,  u  bunday  qurilmalar 

tomonidan  taqdim  etiladi.  Ko'p  miqdorda  sinov  ishlarini  bajarayotganda,  dasturiy  nazorat 

bilan jihozlangan quvvat manbai. 

 

Elektr ta'minotini ta'mirlash pribori                                                         

220  V  alternativ  oqim  tarmog'idan  ishlaydigan  kuchlarni  ta'mirlash  va  sinovdan 

o'tkazishda, bu kabi  vazifalarni  kichik farqlar bilan hal  qilish kerak.  Shu tufayli tekshirilgan 

elektr  ta'minoti  noto'g'ri  ishga  jiddiy  zarar  oldini olish  uchun  haddan  tashqari  himoya  qilish 

va (joriy iste'mol doimiy nazorat bilan nominal qiymati noldan kuchlanish oshirish) bir tekis 

ishga  tushirish  nafaqat  bo'lishi  afzallik  beriladi. (-  10%  220  V  5%  +  /)  teng  muhim  tarmoq 

keskinlik  oralig'ida  elektr  yetkazib  ishlashini  tekshirish  uchun  imkoniyat  bo'ladi.  Lekin 

galvanik izolyatsiyalash faqat  elektr qurilmalar bilan ishlashni  emas, balki xodimlarni elektr 

toki urishidan himoya qilish uchun ham  talab etiladi. Bu talablarga, laboratoriya AC quvvat 

manbai  yordamida albatta, eng oson yo'l amalga oshirish,  ammo ular kamdan-kam  uchraydi 

chunki  u  qimmat  uchun.  Ko'p  hollarda  siz  shaxsan  voltmetre,  bir  ampermetre,  bir  sug'urta 

qutisini, rostlash uchun quvurlar va laboratoriya avtotransformatori dan galvanik izolyatsiya 

va  silliq  start-up  kuchlanish  uchun  bir  transformatör  o'z  ichiga  oladi  test  stendini,  yig'ilgan 

qilishingiz mumkin. 

Elektr  energiyasini  etkazib  berishning  barcha  turdagi  doirasidagi  chiqish  davrlarini 

sinovdan  o'tkazish  yuk  birliklari  yordamida  amalga  oshiriladi.  Qilingan  ish  hajmiga  va 

mavjud  vositalarga  qarab,  bu  elektron  yuk  bloki  yoki  kuchli  qarshilik  to'plamlari  bo'lishi 

mumkin. 

 

Akkumulyator batareyalari testerlari 

Afsuski,  ushbu  qurilmalar  mahalliy  mutaxassislarga  ma'lum  emas.  Zaryadlanuvchi 

batareyalar  uzluksiz  quvvat  manbai  omurgasını  hosil  qiladi.  Ishlash  jarayonida  shaxsiy 

akkumulyator hujayralari muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Ko'pincha, bu faqat batareyaning 

umumiy  quvvatini  pasayishiga  olib  keladi  va  texnik  xodimlar  uchun  e'tiborga  olinmaydi. 

Ehtiyotsizlik  uchun  to'lov  elektr  uzilishi  paytida  uzluksiz  quvvat  manbai  talab  qilinadigan 

kuchlanishni taxminiy vaqt ichida etkazib bera olmagani holda amalga oshiriladi. 

 Shuning  uchun,  muayyan  vaqt  ichida  uzluksiz  elektr  ta'minoti  to'xtatilmasligiga 

ishonch  hosil  qilish  uchun  vaqti-vaqti  bilan  uni  tekshirish  kerak.  Buning  sababi  batareyani 

quvvati  o'chirilganda  yoki  akkumulyatorning  elementlarini  maxsus  qurilma  bilan  sinab 

ko'rish  vaqtini  belgilash  orqali  amalga  oshirilishi  mumkin.  Sinov  usuli  juda  oddiy  va 

o'tkazuvchanlikni o'lchashdan iborat - yuqori o'tkazuvchanlik ko'proq batareya quvvati degan 

ma'noni  anglatadi.  Bunday  o'lchovlar  ajratilgan  va  ishlaydigan  batareyalarda  ham  amalga 

oshirilishi mumkin. Agar bir xil turdagi batareykalar bir xil rejimda ishlagan bo'lsa, ularning 

elementlarining o'tkazuvchanlik o'lchovlari bir xil bo'lishi kerak. Muhim farqlar aniqlanganda 

(20-40  foizdan  ko'p),  hujayra  yoki  butun  akkumulyatorni  almashtirish  kerak.  Haqiqiy 

o'tkazuvchanlik  o'lchovlari  bilan  bir  qatorda,  ishlab  chiqilgan  asboblar  o'lchov  vaqtida 

batareya  va  temperaturaning  yakuniy  natijasiga  ta'sirni  bartaraf  etish,  shuningdek  hisobotni 

chop  etish  uchun  ma'lumotlarni  saqlash  uchun  natijalarning  matematik  ishlov  berishini 

amalga oshiradi. 

 

Yuqori chastotali signallarni tekshirish uchun asboblar 

                                  

Radiochastota  diapazonlarini  tuzatish  va  diagnostika  bo'yicha  ishlar  (masalan,  radio-

modemlar,  kabel  televideniyesi  tizimlari),  shuningdek  asbob-uskunalarning  elektromagnit 

mosligini  tekshirish  ishlari  biroz  farqli  turadi.  Shunga  qaramay,  bu  maqsadda  ishlatiladigan 

qurilmalar haqida bir necha so'z aytishga arziydi. 

 Spektr  analizatorlari  ishdagi  signalning  spektrini  (harmonik  tarkibiy  qismlarning 

amplitudalarini  chastotaga  bog'liqligi)  aks  ettiradi,  har  bir  harmonikaning  qiymatini  va 

kattaligini  aniqlaydi,  AM  va  FM  signallarini  buzadi.  Bunday  murakkab  qurilmalarsiz 

radioto'lqinlarni  yoki  radio  qabul  qilishni  sifat  jihatidan  o'rnatib  bo'lmaydi.  Bunday 

qurilmalarning  asosiy  xususiyatlari  quyidagilardan  iborat:  ish  chastotasi  diapazoni, 

sezuvchanlik,  kuchni  echish  (ular  ekranda  alohida  qayd  etilgan  signal  uzatkichidagi  ikkita 

qo'shni komponentlar orasidagi minimal chastotali masofa), tahlil vaqti. 

Chastotani  kuch  ishlatish  o'lchagichlari  uzatilgan  signalning  oldinga  va  teskari  (aks 

ettirilgan)  yo'nalishi  bo'yicha  o'lchangan.  Kichkina  to'lqin  uzunliklarida  an'anaviy  jismoniy 

o'lchamlarning  (kuchlanish,  oqim)  noaniq  ta'rifi  tufayli,  desimetr,  santimetr  va  millimetr 

to'lqinlaridagi  quvvat  o'lchami  deyarli  radiatsion  zichlikni  taxmin  qilishning  yagona  usuli 

hisoblanadi. 

SWR  o'lchagichi  (tik  turgan  to'lqinlar  nisbati)  antenna-fider  qurilmasi  bilan  mos 

keladigan chiqish transmitterlarining sifatini baholash uchun mo'ljallangan. 

Oddiy  o'lchamdagi  maydon  o'lchagichlari  an'anaviy  birliklarda  signal  energiyasini 

o'lchash uchun qurilmaga ega keng bantli qabul qiluvchi bo'lishi mumkin. Tegishli kalibrlash 

bilan bunday qurilma elektromagnit maydonning mavjudligini aniqlab, uni baholashga qodir. 

Bundan murakkab qurilmalar, shuningdek, skaner va chastota o'lchagichining funktsiyalarini 

amalga  oshiradilar,  bu  signallarning  ma'lum  chastotali  mavjudligi  va  hissasini  aniqlash 

imkonini beradi. 

 

Shaxsiy kompyuterlarnig arxitekturasi 

     Kompyuter aslo bitta qurilma emas. Balki, uning samarali ishlashini ta’minlash maqsadida 

o’zaro  hamkorlikda  ishlovchi  ko’plab  elektron  qurilmalardan  tashkil  topgan  hisoblash 

tizimidir. Bular, 

      - ma’lumotlarni va buyruqlarni kompyuter xotirasiga kirituvchi qurilmalar; 

      -  kiritilgan  ma’lumotlarni  maxsus  dasturlar  yoki  buyruqlar  yordamida  qayta  ishlovchi 

qurilmalar; 

      -  kiritilgan  ma’lumotlarni  va  olingan  natijalarni  vaqtincha  yoki  uzoq  vaqt  saqlovchi 

xotiralovchi qurilmalar; 

      - hisoblash natijalarini foydalanuvchiga qulay va ko’rgazmali ravishda yetkazib beruvchi 

qurilmalar; 

      -  shu  qurilmalarning  ishlashini  doimiy  ravishda  nazorat  qilib  boruvchi  va  ularning 

talabdagidek ishlashini ta’minlovchi qurilmalar; 

      -  qurilmalarni  kerakli  miqdordagi  o’zgarmas  elektr  quvvati  bilan  ta’minlovchi 

qurilmalardir.         

      Ana  shunday  qurilmalarning  majmui  kompyuterning  qurilmaviy  ta’minoti  yoki 

kompyuterning konfigurasiyasi deyiladi. 

       Har  qanday  zamonaviy  kompyuterning  (yoki  kompyuter  tizimining)  konfigurasiyasi 

quyidagi qurilmalardan tashkil topishi mumkin: 

            ✓   Tizimli blok;  Tizimli plata;Prosessor;Tezkor xotira;Qattiq disk diskovodi; 

✓  CD-ROM va DVD diskovodlari;Yumshoq disk diskovodi;Videokarta;Audiokarta; 

✓  Monitor;Kompyuterlar to’ri kartasi;Modem kartasi;Klaviatura;«Sichqoncha» yoki 

monipulyatorlar;Ta’minlash bloki;Modemlar;Printerlar;Skanerlar;Strimerlar; 

✓  Magnitooptik 

diskovodlar;Ko’chma 

(mobil) 

qattiq 

disklar;Plotterlar;Digitayzerlar; 

            ✓     Kompyuterlar  to’ri  kartasi  (Network  -  card);    Modem  kartasi  (Modem  -  card); 

Web  -  TV  va  VGA-NTSC  kartalari;Uzluksiz  ta’minlash  bloki;Antielektrostatiklar;Web-

kameralar;Multiproyektorlar;Audiokolonkalar;Mikrofor 

va 

naushniklar;Raqamli 

fotokameralar;Raqamli videokameralar;Flesh-karta va flesh-breloklar. 

   Vazifalariga  ko’ra  bu  qurilmalar,  zamonaviy  kompyuterlarning  asosiy,  tashqi  va 

qo’shimcha  qurilmalarini  tashkil  qiladi. Shularga  ko’ra,  zamonaviy  kompyuterlarning  (yoki 

kompyuter tizimlarining) konfigurasiyalari ham uchta variantda bo’ladi: 

    Minimal  konfigurasiya  – faqat, asosiy  qurilmalardan tashkil topadi (ya’ni, kompyuterning 

o’zi);   

    To’liq konfigurasiya – asosiy va tashqi qurilmalardan tashkil topadi (kompyuter tizimi); 

    Kengaytirilgan  konfigurasiya  –  asosiy,  tashqi  hamda  qo’shimcha  qurilmalardan  tashkil 

topadi (kengaytirilgan kompyuter tizimi).  

2.2. Kompyuterning asosiy qurilmalari  

 

 

         Bunday qurilmalarning “asosiy” deyilishiga sabab – ular kompyuterning asosini tashkil 

qiluvchi  qurilmalar  bo’lib,  yagona  hisoblash  tizimini  tashkil  qiladi.  Shuning  uchun  ham, 

ularning birortasisiz kompyuter ishlamaydi yoki u bilan ishlash mumkin emas.  

        Quyidagi elektron qurilmalar, zamonaviy kompyuterlarning asosiy  qurilmalarini tashkil 

qiladi:  

        ✓  Tizimli blok (System block); 

        ✓  Tizimli plata (Asosiy plata, Ona plata, Motherboad); 

        ✓  Prosessor  (Mikroprosessor,  Markaziy  prosessor,  Microprocessor,  CPU  –  Central 

Processor Unit); 

        ✓  Tezkor xotira (RAM – Random Access Memory); 

        ✓  Qattiq disk diskovodi (Vinchester, ROM – Read Only Memory); 

        ✓  Kompakt disk diskovodi (CD ROM – Compact Disk ROM); 

        ✓  DVD diskovodi (DVD – Degital Video Disk ROM); 

        ✓  Yumshoq disk diskovodi (FDD – Floppy Disk Drive); 

        ✓  Videokarta (Videoadapter, Video Card, Video Adapter); 

        ✓  Audiokarta (Ovoz kartasi, Audio Card, Sound Card); 

        ✓  Monitor (Displey, Display, Monitor); 

        ✓  Klaviatura (Keyboard); 

        ✓  «Sichqoncha» yoki monipulyatorlar (Mouse, Monipulator); 

        ✓  Ta’minlash bloki (PSU – Hower Supply Unit). 

     Bu qurilmalar asosan quyidagi vazifalarni bajaradi: 

     Tizimli  blok.  Kompyuterning  asosiy  qurilmalari  joylashtirilgan  metall  g’ilof  (korpus) 

bo’lib,  ahu  ichki  qurilmalarni  tashqi  zarblardan  himoya  qilishga  hamda  orqa  tomonidagi 

uyachalari  (portlari)  yordamida  tashqi  qurilmalarni  ichki  qurilmalar  bilan  ulashga  xizmat 

qiladi.  Ko’pincha,  kompyuter  deyilganda,  asosiy  qurilmalar  o’rnatilgan  tizimli  blokni  ham 

tushunishadi. 

     Tizimli bloklarni bir-biridan farqlovchi asosiy ko’rsatkichlaridan biri – ularning tashqi 

ko’rinishlari (formfaktorlari) dir.   

     Shuning uchun ham, zamonaviy tizimli bloklar formfaktorlari Mini Tower (kichik minora 

shaklida),  Middle  Tower  (o’rtacha  minora  shaklida)  va  Big  Tower  (katta  minora  shaklida) 

ko’rinishida bo’lgan turlarga bo’linadi. 

        Tizimli  plata.  Fiberglas  (shisha  tolali)  materialdan  ishlangan  yassi  to’g’ri  to’rtburchak 

shaklidagi plata bo’lib, kompyuterning tizimli blokining ichiga o’rnatiluvchi platalarning eng 

kattasidir.  Kompyuterning  asosiy  qurilmalarini  bitta  tizim  qilib  birlashtirib  o’rnatishga  va 

ulashga  xizmat  qiladi.  Ya’ni,  qurilmalarni  o’rnatishga  va  ulashga  xizmat  qiluvchi  maxsus 

uyachalardan (raz’yomlardan), hamda shu qurilmalarning ishlashini nazorat qilib boruvchi va 

ularning  talabdagidek  ishlashini  ta’minlovchi  mikrosxemalardan  tashkil  topgan  platadir. 

Tizimli platalarning asosiy sifatiy ko’rsatkichlaridan biri  – uning aloqa uzatish tizimlarining 

(shinalarining) tezkorligidir. Bunday tezkorlik – ularning takt chastotalarida (MegoGerslarda 

–  MGs  larda)  ifodalanadi.    Zamonaviy  tizimli  platalarda  shinalarining  tezkorligi  100  MGs 

dan  300  MGs  gacha  boradi.  Ya’ni,  bunday  shinalar  orqali  tizimli  plata  o’ziga  o’rnatilgan 

(ulangan)  qurilmalar  bilan  kamida  100  MGs  (100MGs  =  soniyasiga  100x1024  =  1024000 

KiloGers  (KGs)  =  1024000x1024  =  104 857 600  Gers  (Gs)  tezlikda,  yoki  boshqacha  qilib 

aytganda 104 857 600 signal/soniya) tezlikda ma’lumot almasha oladi.    

        Prosessor.  Kompyuterning  «miya»si  hisoblanuvchi  qurilmadir.  Chunki  kompyuter 

tomonidan bajarilayotgan barcha amallar (hisoblash, nazorat qilish, boshqarish kabi amallar) 

aynan shu qurilma tomonidan bajariladi. Kompyuterning eng zarur qurilmasi bo’lgani uchun 

ham,  kompyuterning  modeli  (markasi)  aynan  unga  o’rnatilgan  prosessorning  modeli 

(markasi)  bilan  ataladi.  Masalan,    Intel  Pentium  IV  prosessori  o’rnatilgan  kompyuter  - 

Pentium IV kompyuteri deb ataladi.  Prosessorlarning asosiy sifatiy ko’rsatkichlaridan biri  – 

ularning  takt  chastotalaridir.  Zamonaviy  prosessorlarda  bunday  ko’rsatkich  1  GigoGers  dan 

(ya’ni, 1024 MGs dan) 4 GigoGers gacha (ya’ni, 4096 MGs gacha) boradi.  

         Tezkor xotira.  Kompyuterning asosiy  ishchi  xotirasi bo’lib, ishlashi  jarayonida kerakli 

bo’lgan  barcha  ma’lumotlarni  (qiymatlarni,  dasturiy  vositalarni,  buyruQlarni  va  h.k. 

ma’lumotlarni)  qattiq  diskdan  ko’chirib  olib,  vaqtincha  saqlovchi  qurilmadir.  Yoki, 

boshqacha qilib aytganda, foydalanuvchi bilan ishlovchi xotiralash Qurilmasi bo’lib, monitor 

ekranida  aks  etgan  barcha  ma’lumotlarni  saqlab  boradi.  Bundan  tashqari,  prosessor 

tomonidan  qurilmalarga  uzatilayotgan  barcha  ma’lumotlar  ham  aynan  shu  xotira  orqali 

o’tadi. Tezkor xotiralash modullaridan tashkil topgan.  

       Tezkor xotiralash modullarining sig’imlari (256 Megobaytdan tortib to  2 Gigobaytgacha 

va  undan  yuqori),  turlari  hamda  shu  modullar  o’rnatiladigan  raz’yomlarining  soni  bilan 

farqlanadi.  Energiyaga  bog’liq  qurilma  bo’lgani  uchun,  kompyuter  elektr  tarmog’idan 

uzulgach, undagi ma’lumotlar o’chib ketadi.   

       Qattiq disk diskovodi. Kompyuterdagi barcha ma’lumotlarni uzoq vaqt saqlashga xizmat 

qiluvchi  xotiralash  qurilmasidir.  Yoki,  boshqacha  qilib  aytganda,  kompyuterning 

ma’lumotlarni  saqlovchi  o’ziga  xos  «omboridir».  Kompyuter  ishga  tushirilgach, 

kompyuterning  yoki  foydalanuvchining  buyrug’iga  muvofiq  kerakli  ma’lumotlar  hamda 

dasturiy  vositalar  aynan  shu  qurilmadan  olinib,  ishchi  (tezkor)  xotiraga  joylashtiriladi. 

Energiyaga  bog’liq  bo’lmagan  qurilma  bo’lgani  uchun,  kompyuter  elektr  tarmog’idan 

uzilganda ham undagi ma’lumotlar o’chib ketmaydi. 

       Bunday  qurilmalar  ham,  o’zlarining  turlari,  xotiralash  sig’imlari  (100  Gigobaytdan  400 

Gigobaytgacha va undan yuqori) hamda interfeyslari bilan farq qiladi.           

       Kompakt disk diskovodi (CD-ROM). Ko’pincha, lazer (optik) disk diskovodlari deb ham 

ataladi.  5,25  dyuymlik  (diagonali  133  millimetr  bo’lgan)  optik  disklardagi  ma’lumotlarni 

o’qib kompyuter xotirasiga kiritishga hamda kompyuterdagi ma’lumotlarni shunday disklarga 

yozishga  (CD-RW  yoki  CD-ReWrite  diskovodlari)  xizmat  qiluvchi  qurilmalardir.  Asosiy 

sifatiy ko’rsatkichlaridan biri – ularning tezkorligidir. Zamonaviy diskovodlarining tezkorligi, 

ularning standart tezkorligiga nisbatan ya’ni, soniyasiga 150 kilobayt tezlikda ma’lumotlarni 

o’qiy olish yoki yoza olish imkoniyatiga nisbatan hisoblanadi.  

     Hozirda,  tezkorligi  32x,  40x  va  52x  bo’lgan  diskovodlar  ishlab  chiqilgan.  Masalan, 

tezkorligi 52x (52 karrali) bo’lgan diskovodning unumdorligi soniyasiga  52 x 150 kilobayt  

7,6 Megobaytni tashkil qiladi. 

       DVD  diskovodi.  3,5  dyuymlik  (diagonali  88  millimetr  bo’lgan)  optik  disklardagi 

ma’lumotlarni  o’qib  kompyuter  xotirasiga  kiritishga  hamda  kompyuterdagi  ma’lumotlarni 

shunday  disklarga  yozishga  (DVD-RW  yoki  DVD-ReWrite  diskovodlari)  xizmat  qiluvchi 

qurilmadir.  DVD  diskovodlarining  tezkorliklari,  ularning  standart  tezkorligiga  ya’ni,  1 

Megobayt/soniya  tezlikda  ma’lumotlarni  o’qiy  olish  yoki  yoza  olish  imkoniyatiga  nisbatan 

hisoblanadi.  Hozirda,  tezkorligi  8x,  10x,  16x  va  20x  bo’lgan  diskovodlar  ishlab  chiqilgan. 

Masalan,  unumdorligi  20x  (20  karrali)  bo’lgan  diskovodning  unumdorligi  soniyasiga  

20x1=20 Megobaytni tashkil qiladi. 

       Videokarta.  Monitor  bilan  bitta  tizimni  tashkil  qiluvchi  qurilma  (karta)  bo’lib  asosiy 

vazifasi, monitor ekranidagi tasvirlarni maxsus signallar orqali mashina kodlariga aylantirib  

kompyuter xotirasiga yozish va aksincha kompyuter xotirasidagi shunday kodlarni tasvirlarga 

aylantirib monitor ekraniga uzatishdir. 

       Asosiy  ko’rsatkichlaridan  biri  –  videoxotiralarining  (VideoRAM  ning)  sig’imidir. 

Bundan  tashqari,  ikki  o’lchovli  (2D)  va  uch  o’lchovli  (3D)  tasvirlar  bilan  ishlay  olish 

xususiyatlari bilan ham farqlanadi.    

       Audiokarta.  Audiokolonkalar  bilan  bitta  tizimni  tashkil  qiluvchi  qurilma  (karta)  bo’lib 

asosiy  vazifasi,  mikrofondan  kiritilayotgan  ovozli  ma’lumotlarni  maxsus  signallar  orqali 

mashina kodlariga aylantirib kompyuter xotirasiga yozish va aksincha kompyuter xotirasidagi 

shunday kodlarni ovoz to’lqinlariga aylantirib aylantirib audiokolonkalarga uzatishdir. 

       Aktiv  va  passiv  audiokartalarga  bo’linadi.  Bundan  tashqari,  bir  o’lchovli  (mono),  ikki 

o’lchovli  (stereo)  va  uch  o’lchovli  (hajmiy)  ovozli  ma’lumotlar  bilan  ishlay  olish 

xususiyatlari bilan ham farqlanadi.    

       Monitor. Videokarta bilan bitta tizimni tashkil qilib, foydalanuvchining kompyuter bilan 

muloqot qilishiga xizmat Qiluvchi asosiy vositadir. Chunki, foydalanuvchining kompyuterga 

atalgan barcha ma’lumotlari hamda buyruqlari ham, kompyuterning foydalanuvchiga atalgan 

ma’lumotlari  ham,  kompyuterning  ishlash  jarayonini  aks  ettirib  boruvchi  ma’lumotlar  ham 

aynan shu qurilmaning ekranida aks etib boradi. Bu jarayonlar, shunday qulay va ko’rgazmali 

tarzda  kechadiki,  foydalanuvchida  u  bilan  kompyuterning  boshqa  qurilmalari  emas  faqat 

monitor ishlayotgandek taasurot tug’iladi. Elektron-nur trubkali, suyuq krisstalli va plazmali 

monitorlar monitorlar ishlab chiqarilgan. Hozirda, kelajak monitorlari - biologik monitorlarni 

yaratish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. 

       Klaviatura. Kompyuterga ma’lumotlarni, buyruqlarni kiritishga xizmat qiluvchi qurilma 

bo’lib,  bu  ma’lumot  va  buyruqlar  uning  maxsus  tugmachalari  (klavishlari)  yordamida 

kiritiladi. 

Vazifalariga 

ko’ra 

klaviatura 

tugmachalari 

harfli 

(harflarni 

va                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Vazifalariga  ko’ra  klaviatura  tugmachalari  harfli  (harflarni  va  imloviy  belgilarni  kiritish 

uchun),  raqamli-belgili  (raqamlarni  hamda  maxsus  belgilarni  kiritish  uchun),  funksional 

(ayrim  amallarni  bajaruvchi  buyruqlarni  kiritish  uchun),  maxsus  (maxsus  buyruqlarni 

kiritish  uchun)  va  Windows  tugmachalari  (Windows  buyruqlarini  kiritish  uchun)  kabi 

guruhlariga  bo’linadi.  Eng  ko’p  tarqalgan  turlari  oddiy,  ko’p  funksionalli,  ergonomik, 

infraQizil, radio va elastik klaviaturalardir.    

       «Sichqoncha»  va  monipulyatorlar.  Shaxsiy  hamda  ko’chma  kompyuterlarda 

foydalanuvchining  buyruqlarini  kiritishga  xizmat  qiluvchi  qurilmalar  bo’lib,  oddiy,  optik, 

infraqizil  va  radio  «sichQoncha»  larga  (shaxsiy  hamda  ayrim  ko’chma  kompyuterlarda) 

hamda  trekbol,  trekpad  hamda  trekpoyt  kabi  monipulyatorlarga  (ko’chma  kompyuterlarda) 

bo’linadi. 

       Ta’minlash bloki. Bu qurilma asosan, quyidagi vazifalarni bajarishga mo’ljallangan: 

        -  elektr  tarmog’idagi  220  volt  kuchlanishli  o’zgaruvchan  tokni  o’zgarmas  tokga 

aylantirish; 

        -  hosil  qilingan  o’zgarmas  tokni  maxsus  o’tkazgichlar  orqali  kompyuterning  elektron 

qurilmalariga kerakli kuchlanishda uzatish. 

        Zamonaviy ta’minlash bloklari bulardan tashqari yana bir muhim vazifani ham bajaradi 

ya’ni,  elektr  tarmog’idagi  kuchlanish  keskin  oshib  ketganda  yoki  keskin  kamayib  ketganda 

avtomatik ravishda kompyuterni elektr quvvati bilan ta’minlashni to’xtatadi. Chunki, bunday 

holatlar kompyuterga va uning elektron qurilmalariga halokatli ravishda ta’sir ko’rsatadi.  

 

2.3. Kompyuterlarning tashqi qurilmalari 

 

      Bunday qurilmalar kompyuterga tashqi tomondan ya’ni, tizimli blokning orqa tomonidagi 

kiritish-chiqarish portlari orqali ulanadi. 

       Bunday qurilmalarning asosini quyidagilar tashkil qiladi. 

✓  Modemlar; 

✓  Printerlar; 

✓  Skanerlar; 

✓  Ko’pfunksiyali qurilmalar; 

✓  Mobil (olinuvchi) qattiq disk diskovodlari; 

✓  Magnitooptik diskovodlar; 

✓  Strimerlar; 

✓  Plotterlar; 

✓  Digitayzerlar; 

Modemlar 

 

       Modemlar  (MODulyator-DEModulyatorlar  -  modems).  Hozirgi  paytda  kompyuter 

texnologiyalarni  modemlarsiz  tasavvur  qilish  qiyin.  FaQat  ana  shu  qurilmalargina 

kompyuterga tashqi axborot tizimlari bilan bog’lanish va ular bilan muloqot qilish imkonini 

beradi.  Ilgari  kompyuterlarga  modemlardan  tashqari,  faks  ma’lumotlarini  qabul  qilish  va 

uzatish  uchun  alohida faks-modemlar  ham  ulanar  edi.  Lekin,  hozirda  ishlab  chiqarilayotgan 

zamonaviy 

modemlarning 

99 

foizi 

o’zida 

faks-modemlar 

xizmatini 

ham 

mujassamlashtirgandir. Bunday modemlarga Motorola; Rockwell; Robotics; 3Com va boshqa 

firmalarning mahsulotlari misol bo’la oladi. 

    Modemlar o’zlarining turlari va standartlari bilan bir-biridan farq qiladi. 

    Modemlarning  turlari.  Zamonaviy  kompyuterlarda  quyidagi  turdagi  (markadagi) 

modemlar keng qo’llanilmoqda:  

    ISDN  (Integrated  Servies  Digital  Network  -  integrirlashgan  xizmatning  raQamli  aloQa 

to’ri) modemi. 3Com firmasi mahsuloti bo’lib, 64000 bit/soniya (b/s) tezlikda aloqa uzatishi 

(qabul  qilishi)  mumkin.  Maxsus  ishlab  chiqilgan  raqamli  aloqa  kanallari  talab  qilinadi. 

Birdaniga  ikkita  aloqa  kanalida  ishlashi  mumkin  (birinchisidan  ma’lumot  qabul  Qilsa, 

ikkinchisidan ma’lumotlarni uzatadi). Bu esa, bitta kanal orqali mijoz bilan gaplashgan holda, 

ikkinchi kanal orqali kompyuterga Internet dan ma’lumotlarni olish imkonini beradi. 

    Kabelli  modemlar.  Maxsus  kabellar  (masalan,  koaksil  kabellar)  orQali  10  Mbit/sek. 

tezlikda  ma’lumotlarni  qabul  qilish  va  2  Mbit/sek.  tezlikda  ma’lumotlarni  uzatish  imkonini 

beradi. 

    DSL  (Digital  Subscriber  Line  -  raqamli  abonent  kanali).  Mavjud  telefon  kanallari  orqali 

ma’lumotlar  almashishga  mo’ljallangan.  Signallarni  raqamlarga  aylantirib  uzatish  natijasida 

informasiya uzatish tezligi 128 Kb/s dan 1,5 Mb/s gacha boradi. 

     Sun’iy  yo’ldoshli  modemlar  -  DSS  (Digital  Satellite  System  -    raqamli  sun’iy  yo’ldoshli 

sistema).  Bunday  modemlar  faQat  ma’lumotlarni  qabul  qilishi  mumkin.  56K  modemiga 

Qaraganda 4 marta tezroq ishlaydi. 

      Modemlarning  standartlari.  Modemlarni  xarakterlovchi  yana  bir  parametri  ularning 

standartlaridir. Bu standartlar modemning qutisi ustida "V" harfi orqali yoziladi.  

      Hozirgi paytda keng tarqalgan modem standartlari 2.1- jadvalda keltirilgan