1. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni O’zbekiston Respublikasida ichki auditni tartibga solish

5. Ichki nazoratning turlari

Ichki nazorat tizimi quyidagi omillar ta’siri ostida bo’ladi:

• 
  Boshqaruvning ichki nazoratga bo’lgan munosabati;
  
• 
  Tashkilot faoliyatining ichki sharoitlari, uning hajmi, ko’lami va faoliyat turi;
  
• 
  Uning soni va hududiy jihatdan har xil joylashganligi, uning bir qismli yoki sho’ba korxonalariga ega bo’lishi;
  
• 
  Maqsad va vazifalarining strategik o’rnatilganligi;
  
• 
  Faoliyatning mexanizatsiyalashganligi va kompyuterlashganligi darajasi;
  
• 
  Resurs bilan ta’minlanganligi;
  
• 
  Xodimlar tarkibining bilim darajasi;
  

Ichki nazorat quyidagicha tashkil etilishi mumkin:

1. 
   Yillik hisobotni tasdiqlash maqsadida yig’ilgan aktsiyadorlar yig’ilishida saylangan, taftish komissiyasi shaklida;
   
2. 
   Bevosita rahbar buysunuvchi ichki audit bo’limi shaklida
   
3. 
   Nazorat guruxi shaklida
   
4. 
   Inventarizatsiya bo’limi shaklida;
   
5. 
   Ichki audit tekshiruvini o’tkazish uchun audit tashkiloti bilan shartnoma
   

shaklida bo’lishi mumkin.

Taftish. Korxonada ichki nazorat tizimini ishlab chiqish jarayoni murakkab va uzoq vaqtni oladi hamda korxonada alohida bo’lim nazorat taftish bo’limi tashkil etilishi zaruriyati tug’iladi, bu holatda nazorat-taftish xizmati xatoliklarni yoki lavozimni suiste’mol qilininshi yuzaga kelishini aniqlaydi. Shuni ta’kidlash joizki, taftish faoliyati amalga oshirib bo’lingan faoliyat ustidan o’tkaziladi. Ichki audit esa korxonaning umumiy istiqbolini ko’ra oladi va kelgusida bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalarni tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda taftish ishlari bo’lib o’tgan kamchiliklar bo’yicha xulosa beradi, ichki audit esa imkoniyatni baholaydi hamda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan riskni kamaytirishga hamda salbiy oqibatlarga olib kelmasligini oldini olish bo’yicha takliflar beradi. Yuqoridagilardan xulosa qilib korxonada ichki taftish tizimining mavjudligi bu ichki auditning keragi yo’q degani emas.

Shtat bo’yicha ichki audit xizmati. Korxonada ichki audit xizmatining korxona rahbarlariga bo’ysunishiga har xil yondashiladi. Eng yaxshi yo’l ichki audit xizmati boshlig’ining korxona boshliqlari kengashiga bo’ysunishidir. Aynan shunday yondashish zamonaviy korporativ boshqaruv tamoyillariga to’g’ri keladi. Bu vaziyatda ichki audit tizimining ijro boshqaruvidan mustaqilligi ancha oshadi. Bu holatda ichki audit xizmati salohiyatidan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Har xil sabablarga ko’ra bu variantni amalga oshirish imkoni bo’lmasa, ichki audit xizmati bosh direktorga bo’ysunadi.

Ichki audit xizmatning tarkibiy tuzilishi va xodimlari soniga aniq bir cheklov berilmagan, bu quyidagi omillarga ko’ra har xil bo’ladi: birinchi omil bu korxonaning ichki audit oldiga qo’ygan vazifasi. Ikkinchi omil bu ichki audit xizmatining strukturasiga ta’sir etuvchi omillar korxonaning xar xil turdagi risklarga duch kelganligi. Uchunchi omil korxonada nazorat tizimining etukligi.

Oxiri korxonaning shohobchalarining ko’pligi va har xil joyda joylashganligi.

Ichki audit xizmatining tizimining ishlab chiqishdan oldin, avvalo ichki audit xizmatining ob’ektivligini hamda erkinligini ta’minlash lozim. Sho’’balari ko’p va har xil joyda joylashgan xolding kompaniyalari uchun markazlashgan ichki audit xizmati to’g’ri keladi. Uning xodimlari hududiy holatda korxonaning bosh ofisida yoki sho’’ba korxonalarida joylashishi mumkin. Ammo nima bo’lganda ham ular funktsional ravishda korxonaning rahbariga bo’ysunadi. Ichki audit xizmati ishchilarning markazlashgan strukturasi korxonaning qaysi bir filial yoki sho’’basida joylashmasin, korxonaning ichki audit xizmati boshlig’iga yoki korxona rahbariga bo’ysunadi. Bu turdagi korxonalarga boshqaruv kuchsizlanish ehtimoli yuzaga keladi hamda ichki audit xizmatining erkinligi va ob’ektivligida yuzaga kelish mumkin bo’lgan riskni kamaytiradi.

Autsorsing va kosorsing. Ichki audit tekshiruvidan tashqari, chetdan audit tekshiruvi bo’yicha shug’ulanuvchi tashkilotning jalb qilgan holda yoki tashqi maslahatchi jalb qilish orqali amalga oshirish ham mumkin. Bu autsorsing varianti, ammo tashkilotning ichki audit masalalarini tashqi audit hal etishi tavsiya etilmaydi. Yana kosorsing varianti ham mavjud bunda korxona ichki audit xizmati tizimni tashkil etishdir va ba’zi hollarda tashqi ekspert korxonalarini yoki tashqi maslahatchilarni jalb qilish mumkin. Autsorsing va kosorsing foydalanishning afzalligi quyidagicha:

- Har xil doiradagi ekspertlar xizmatidan foydalanish; - Yuqori malakali audit xodimlar xizmatidan foydalanish; - Audit resurslarni jalb qilishda tanlay olish.

Autsorsing va kosorsingdan foydalanish ko’pgina tashkilotlarga ma’qul keladi, chunki ko’pgina kichik tashkilotlar o’zining shaxsiy audit xizmati tizimini tashkil eta olmaydi, shuningdek yirik korxonalarda ham. Ichki audit tizimini tashkil etish qo’shimcha ishchilarni jalb etish ularga sharoitlar yaratishni talab etadi. Bu esa tashkilotga moliyaviy zarar keltiradi.

6. Ichki audit natijalarini umumlashtirish

Auditorlik faoliyati natijalari bo’yicha rahbariyatga davriy ravishda hisobotlar taqdim etiladi, unda bajarilgan ishlar audit bo’limi vazifalari va auditorlik tekshiruvining kalendar grafiklari bilan qiyoslanadi, xarajatlar smetasi ijrosi tahlil qilinadi, asosiy chetlashishlarning sabablari izohlanadi va qanday zaruriy choralar qo’llash lozimligi ko’rsatiladi.

Ichki audit xizmati hisobotiga odatda quyidagi ma’lumotlar kiritiladi:

• 
  mazkur audit maqsadi va xarakteri;
  
• 
  u qamrab olgan davr;
  
• 
  ixtiyoriy cheklovlarni o’z ichiga olgan audit ko’lami;
  
• 
  ichki auditorlarning nasl-nomasi, lavozimlar, ish joylari, auditorning malakaviy seotifikati mavjudligi, ichki audit o’tkazish jarayonida majburiyatlar ko’rsatilgan holda ichki audit guruhlari tarkibi;
  
• 
  mazkur audit jarayonida qo’llanilgan professional standartlar, qarorlar, qoidalar va metodik ko’rsatmalar;
  
• 
  rahbarlar, mutaxassislar hamda boshqa tekshiruv sub’ektlarining mutanosib vazifa va majburiyatlari ko’rsatilgan holda tekshiruv ob’ektlari;
  
• 
  mazkur audit maqsadlari uchun foydalanilgan mezonlar va bu mezonlarning maqbulligiga taalluqli tekshiruv ob’ektining rahbariyat bilan ixtiyoriy kelishmovchiliklari;
  
• 
  audit yakunlari bo’yicha qilingan xulosalar;
  
• 
  aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar (ushbu xulosa audit yakuni bo’yicha tayyorlanadigan barcha qaydlar uchun majburiy hisoblanmaydi);
  
• 
  tekshiruv ob’ekti rahbarining mulohazalari (agar ular berilgan bo’lsa), jumladan tekshirish natijalarida aniqlangan kamchiliklarni va ixtiyoriy kelishmovchiliklarni bartaraf etish bo’yicha rejalashtirilgan choralar;
  
• 
  mazkur audit erishishi ko’zlangan maqsadlarning har biriga aloqador natijalar bo’yicha chiqarilgan xulosalar.
  

Ichki audit uchun maxsus ishlab chiqilgan hisobot shakli mavjud emas va audit hamda taftishning mahalliy yoki xorij amaliyotida qo’llanilayotgan hisobot shakllaridan yuzaki foydalanish mumkin emas.

Ichki auditorlar ko’plab hisobotlarni audit dasturlari bajarilishi bo’yicha auditorlar hisobotlariga asoslangan holda hamda umumiy rejaga muvofiqlikda har bir auditorlik topshirig’i bo’yicha tuzadilar, masalan:

• 
  moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha davriy nazorat doirasida filial tekshiruvi haqida ichki audit xizmati hisoboti. Tuzilishi va mazmuniga ko’ra
  

“audit o’tkazish natijalari bo’yicha iqtisodiy sub’ektlar rahbariyatiga auditorning yozma axboroti” qoidasi (standarti) da keltirilgan tashqi audit uchun hisobotga talablardan foydalanish mumkin;

• 
  tashkilot va filiallar moliyaviy va xo’jalik faoliyati bo’yicha umumiy yoki alohida masalalar bo’yicha ma’lumotnoma va tahliliy hisobotlar, masalan, alohida topshiriqlar: iqtisodiy va investitsion loyihalarni baholash, iqtisodiy xavfsizlikni baholash, buxgalteriya hisobi tizimi yoki umuman ichki nazorat tizimini baholash kabilar bo’yicha tahliliy hisobotlar;
  
• 
  xodimlarni o’qitish va malakasini oshirish, seminarlar o’tkazish, xodimlarni tanlash va testdan o’tkazish (attestatsiya) da nazorat vazifasini bajaruvchi kadrlar xizmatiga yordam ko’rsatish bo’yicha hisobotlar;
  
• 
  hisob, soliqqa tortish, tahlil, audit, xo’jalik qoidalari, axborot xizmati ko’rsatish va boshqa masalalar bo’yicha uslubiy tavsiyalar, qo’llanmalar va ilmiy ishlanmalar tayyorlash bo’yicha hisobotlar;
  
• 
  moliya, soliq, bank yoki boshqa xo’jalik qonunchiligi bo’yicha, investitsion faoliyat, menejment, marketing, soliqqa tortishni optimallashtirish, filiallarni ro’yxatga olish, qayta tashkil qilish va tugatish masalalari bo’yicha qonunchilik hujjatlari havola qilingan holda ma’lumotnoma-hisobotlar yoki yozma konsultatsiyalar;
  
• 
  buxgalteriya hisobi (uni takomillashtirish bo’yicha) va hisobotlar tuzishni kompyuterlashtirish bo’yicha hisobotlar;
  
• 
  ichki audit xizmatining tashqi auditorlar, taftish komissiyasi, soliq inspektsiyasi va boshqa tekshiruvchilar bilan o’zaro munosabatiga oid hisobot.
  

Tekshirish natijalari bo’yicha xulosalar: tekshiruv ob’ektlarining u yoki bu haqiqiy faoliyat natijalarining tasdiqlangan mezonlarga mosligini tavsiflashi; aniqlangan chetlanishlarning tasdiqlangan mezonlardan og’ish darajasi, tusi va ahamiyatini ko’rsatishi; mavjud muammolarning sabablarini va ular yuzaga keltirishi mumkin bo’lgan oqibatlarni aniqlashi; aniqlangan muammo vakolati doirasiga kiradigan mas’ul mansabdor shaxslarni ko’rsatishi lozim.

Shuni ham hisobga olish lozimki, xulosalar salmog’i hisbot va xulosalarning ishonarliligi, shuningdek, ularni tayyorlashda qo’llanilgan mantiqqa bog’liq bo’ladi.

Umumiy rejalar va alohida topshiriqlarni bajarish bo’yicha hisobotlar asosida ichki audit xizmati ishining yillik hisoboti tuziladi va audit bo’yicha qo’mitaga taqdim etiladi. Bunday hisobot, shuningdek, menejerlar (nazorat sub’ektlari) dan olingan hisobotlar asosida ichki audit xizmati faoliyati samaradorligi va natijaliligi baholanadi.

Umumlashma ko’rinishdagi yillik hisobotda nafaqat kamchilik va ularni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar, tavsiyalarda taklif etilgan chora-tadbirlar haqqoniyligi, balki ichki audit xizmati ish smetasini bajarish bo’yicha hisobot, uning ishidagi cheklovlar va strategik reja hamda kelgusi yillik ish rejasi mazmuniga tuzatishlar kiritish bo’yicha takliflar ham keltiriladi.

Audit bo’yicha qo’mita aktsiyadorlarlar umumiy yig’ilishi va direktorlar kengashi ishi jarayonida ichki audit xizmati hamda turli darajali menejerlarning ichki audit xizmatining strategik ish rejasiga tuzatishlar kiritish bo’yicha takliflarini muhokama qiladi. Tasdiqlangan yangi maqsad va vazifalar ichki audit xizmatining strategik ish rejasiga kiritiladi, keyin ichki audit xizmati boshlig’i yangi qo’yilgan maqsad va vazifalarga erishishni ta’minlash bo’yicha xarajatlarga tuzatishlarni tasdiq uchun taqdim etadi, shuningdek, yangi strategik reja tuzadi.

Hisobotlarning shakli va mazmuni quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

Sarlavha. Xulosa yoki hisobotga muayyan “nom” – sarlavha biriqtiriladi, shu bo’yicha uni boshqa axborotlardan farqlash mumkin (odatda hisobot nomi umumiy reja nomi bilan bir xil bo’ladi).

Imzo va sana. Hisobot (xulosa) ostiga mutanosib imzo qo’yiladi. Sana auditorga ushbu sanagacha davrda ma’lum bo’lgan harakatlar e’tiborga olinganligini anglatadi. Boshqacha aytganda, hisobot tuzish kuni emas, balki tekshiruv ob’ekti haqida dalillar olingan sana qo’yiladi.

Maqsad va ko’lam. Hisobot auditning maqsad va vazifalarini aks ettirishi lozim. Bu – nazorat chora-tadbirlari vazifalari va chegaralari haqida axborotlardir.

To’liqlik. Moliyaviy topshiriqlar bo’yicha audit natijalariga oid xulosalar ular asoslangan hujjatlarga ilova qilinishi lozim; mablag’lardan foydalanish samaradorligi auditi natijalari haqida hisobot bunday hujjatlarga ega bo’lmasligi ham mumkin. Hisobotlar tekshiruvchilar uchun tayyorlangan shaklda taqdim etilishi lozim.

Manzillilik. Hisobotda u kimga jo’natilayotganligi ko’rsatilishi lozim, bu auditni tashkil etish holati, alohida qoidalar yoki mavjud amaliyot bilan belgilanadi. Agar rasmiy tasdiqlangan materialni jo’natish protsedurasi mavjud bo’lsa, bu qoida majburiy emas.

Tekshiruv predmeti. Hisobotda ular aloqador bo’lgan moliyaviy hisobotlar (moliyaviy audit holatida) yoki sohalar (mablag’lardan foydalanish samaradorligi auditida) ko’rsatilishi talab qilinadi. Bu tekshirilayotgan tashkilot nomi, moliyaviy hisobotlar qamrab olgan sana va davr va shaxsan tekshiruv predmetini o’z ichiga oladi.

Yuridik asos. Hisobotlarda tekshiruv o’tkazish uchun asos bo’ladigan qonunchilikka yoki boshqa qonunga havola bo’lishi shart (masalan, direktorlar kengashi qarori, tasdiqlangan yillik yoki umumiy audit rejasi va b.).

Standart va yo’riqnomalarga mutanosiblik. Hisobot va xulosalarda foydalanuvchi nazorat chora-tadbirlari umumqabul qilingan protseduralarga mutanosiblikda o’tkazilganligini tushunishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar keltirilishi lozim.

O’z vaqtidalik. Audit haqida hisobot yoki ma’lumotnomalar

foydalanuvchilarga, xususan, tekshirish natijalari bo’yicha zaruriy choralarni ko’rishi lozim bo’lganlarga maksimal natija keltirishi uchun qisqa muddatlarda taqdim etilishi talab qilinadi.

Kamchiliklar aniqlangan holatda tekshiruv natijalari haqida hisobotga odatda ularni bartaraf etish bo’yicha zaruriy choralarni qabul qilishga taalluqli tavsiyalar kiritiladi.

Tavsiyalar quyidagi talablarga javob berishi lozim: mutanosib xulosalarga asoslanishi va ulardan kelib chiqishi; mazkur kamchilik yoki muammo mavjudligining asosiy sabablarini bartaraf etishga yo’naltirilgan bo’lishi; shaklan aniq, sodda va lo’nda, lekin alohida ko’rib chiqiladigan holatlarda tushunilishi uchun etarli darajada batafsil bo’lishi; aniq choralar qabul qilishga yo’naltirilishi (ular dinamik bo’lishi va mutanosib choralarni qabul qilish uchun javobgar va bunday choralar qo’llashga vakolatli tashkilot, filial yoki bo’linma manziliga jo’natilishi lozim); uyg’unlik va mazmun nuqtai nazaridan ijobiy bo’lishi; ongli muddatda amalda bajariladigan va huquqiy yoki boshqa cheklovlarni hisobga oluvchi; iqtisodiy samarali bo’lishi (ularni bajarish bilan bog’liq xarajatlar olinadigan foydadan ortib ketmasligi) lozim. Bunda imkoniyatga qarab tejalgan mablag’lar va potentsial foydaning miqdoriy bahosini keltirish, agar o’lchash mumkin bo’lsa, vaqt va mablag’larning qo’shimcha sarflarini keltirish talab etiladi. Shuningdek, natijalarga yo’naltirilgan bo’lishi (ular kutilgan natijalar haqida, agar mumkin bo’lsa, miqdoriy o’lchovlarda tasavvur berishi lozim); ularning bajarilishiga ishonch paydo bo’ladigan tarzda tuzilishi (masalan, qayd qilingan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha qandaydir choralar qo’llanilgan yoki qo’llanilmaganligini aniqlash); qilingan ish haqida hisobotga kiritilgan boshqa tavsiyalarga mutanosiblik (zid kelmaslik) va shu nuqtai nazarda ketma-ket bo’lishi lozim.

Tavsiyalarni tayyorlashda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun qo’llanilishi talab etilgan choralarga nisbatan tekshiruv sub’ektlarining rahbarlari fikrini imkon qadar oldinroq oydinlashtirish zarur.

Keyin tavsiyalarni bajarishni tekshirishda taklif etilgan tavsiyalar samaradorligi yoki hatto maqbulligi haqida nazorat sub’ektlari fikri qayta aniqlanadi. Nazorat sub’ektlari fikri ayniqsa ichki auditorlar bilan kelishmovchiliklar ichki auditor ishchi hujjatlari va hisobotlarida majburiy ravishda aks ettirilishi darkor.

Tavsiyalar bajarilishini tekshirish ichki auditorlar nazorat sub’ektlari o’rtasida teskari aloqasi ta’minlanadi va quyidagi maqsadlarda olib boriladi: aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga yo’naltirilgan tavsiyalarni bajarish bo’yicha nazorat sub’ektlari harakatlari o’z vaqtidaligi va tizimliligini kuzatish; aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha qo’llanilgan choralarning haqiqiy samaradorligini baholash; tavsiyalarni bajarish mehnat sig’imi va “xarajatliligini” baholash; aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga yo’naltirilgan qo’shimcha ishlar o’tkazish yoki tavsiyalarning amaliyligini qo’shimcha kelgusi tekshiruvini o’tkazish zaruratini aniqlash; ushbu holat yoki vaqt uchun tatbiq qilinayotgan tavsiyalar nomuvofiq yoki nomaqbulligiga oid dalillar olish; ichki auditorlar tavsiyalari bajarilishi tekshiruvi bo’yicha ish natijalarini mutanosib hisobotga kiritish.

Tekshiruvlar turli shakllarda o’tkazilishi mumkin: audit qilinayotgan ob’ekt joriy hisobotida ushbu bandni kiritish yoki maxsus joriy hisobot shaklida tavsiyalarni bajarish jarayoni haqida joriy axborotlar negizida; tekshirilgan tashkilotlardan olingan ularning bajarilishini tasdiqlovchi, mutanosib hujjatlar asosida, shuningdek, bevosita nazorat ob’ektlarida tavsiyalarning ayrim jihatlari bajarilishini tekshirish yo’li bilan. Bunda tashkilot, filiallar va bo’linmalardagi takroriy tekshiruvlar ularning faoliyatini chuqur tahlil qilishni talab qilmaydi, samara paydo bo’lishining kutilgan muddati asosida grafik bo’yicha rejali tartibda olib boriladi.

O’tgan auditorlik tekshiruvi tavsiyalari bajarilish jarayonini o’z ichiga olgan auditning to’liq dasturi bo’yicha qayta tekshirish o’tkazish jarayonida ko’pincha nazorat ob’ektini ichki auditorlar tomonidan yil davomida qayta tekshirilishi o’z maqsadiga ko’ra avvalgi dasturlardan farq qiluvchi audit dasturi yordamida amalga oshiriladi. Biroq hatto maqsadlar mos kelmaganda ham oldingi audit tavsiyalarini bajarishni tekshirish bandi joriy tekshiruv dasturiga kiritilishi lozim.

To’liq dasturda qayta tekshirishni kutilayotgan samara uni o’tkazish xarajatlaridan ortishi muqarrar holatda rejalashtirilishi va olib borilishi maqsadga muvofiq.

7. Ichki audit hisobotining tuzilishi

O’tkazilgan ichki audit yakunlari bo’yicha, ichki audit rahbari tomonidan imzolanadigan yig’ma hisobot tuziladi.

Yig’ma hisobot: tahliliy qismni; yakuniy qismni; tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq paketini o’z ichiga olishi kerak.

Yig’ma hisobotning tahliliy qismi ichki audit xodimlari tomonidan o’tkazilgan tekshirishlar natijalari to’g’risidagi umumlashtirilgan axborotni o’z ichiga olishi kerak.

Hisobotning yakuniy qismi: korxonaning ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari faoliyatiga,

shuningdek likvidligiga umumiy bahoni; aniqlangan chetga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etish bo’yicha ichki audit xizmatining tavsiyalarini hamda korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirishga, korporativ boshqarishni takomillashtirishga doir umumlashtirilgan takliflarni o’z ichiga olishi kerak.

Yig’ma hisobot ichki audit yakunlangandan keyin 10 kun mobaynida tugallanishi zarur.

Yig’ma hisobotlar bevosita korxonaning kuzatuvchi kengashiga uning ko’rib chiqishi va keyinchalik tasdiqlashi uchun taqdim etilishi kerak. Hisobotlar nusxalari tasdiqlangandan keyin korxona ijro etuvchi organiga taqdim etilishi kerak.

Korxonaning ijro etuvchi organi ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rishi shart.

Ichki audit xizmati tekshirish davomida aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf etish, shuningdek umuman korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha chora-tadbirlarning o’z vaqtida va zarur darajada bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishi kerak.

ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan)
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom.
   
4. 
   Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s.
   
5. 
   Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b.
   
6. 
   Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b.
   
7. 
   Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов,
   

Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б.

8. 
   Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай,
   

А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с.

9. 
   Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр.
   
10. 
    Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр.
    

1 Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qarori bo’yicha “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida NIZOM”