1. Moliyaviy texnologiya sohalari. Blokcheyn texnologiyalar

Blokcheyn tarixi. Kriptovalyutalar ortida yotgan texnologiya blokcheyn hisoblanadi. Bu tarmoqdagi har bir mijozga hech qachon bir-biriga ishonmasdan konsensusga erishish imkonini beradi. Blokcheyn texnologiyasi gʻoyasi 1991-yilda tadqiqotchi olimlar Styuart Xaber va V. Skott Stornetta raqamli hujjatlarni eskirgan yoki oʻzgartirilmasligi uchun vaqtni belgilash uchun amaliy yechimni taqdim etganlarida tasvirlangan edi. Tizim vaqt tamgʻasi boʻlgan hujjatlarni saqlash uchun kriptografik himoyalangan bloklar zanjiridan foydalangan va 1992-yilda Merkle daraxtlari dizaynga kiritilgan, bu esa bir nechta hujjatlarni bitta blokda toʻplash imkonini berish orqali uni yanada samaraliroq qilgan. Biroq, bu texnologiya foydalanilmay qoldi va patent Bitcoin paydo boʻlishidan toʻrt yil oldin, 2004-yilda oʻz kuchini yoʻqotdi. 2004-yilda kompyuter olimi va kriptografik faol Xel Finni (Harold Tomas Finni II) RPoW, qayta foydalanish mumkin boʻlgan ish isboti deb nomlangan tizimni taqdim etdi. Tizim almashtirib boʻlmaydigan yoki oʻzgartirilmaydigan Hashcashga asoslangan ish tokenini olish orqali ishladi va buning evaziga RSA imzosi bilan imzolangan tokenni yaratdi, uni keyinchalik odamdan odamga oʻtkazish mumkin edi.
Keyinchalik 2009 yilda Bitcoin texnologiyasi Satoshi Nakamoto tomonidan joriy qilingan bo'lib, u RPow printsipi asosida markazlashtirilmagan, peer-to-peer va elektron naqd tizimiga ega, ammo Bitcoin ishonchli kompyuter tizimidan foydalanish o'rniga, markazlashtirishni bekor qilish uchun peer-to-peer platformasidan foydalangan.
Blokcheyn zanjiri uzilmasdir, sababi har bir blok oldingi blokka havola qiladi. Bloklarn o‘zgartirib yoki o‘chirib bo‘lmaydi, faqat unga yangi bloklarni qo‘shish mumkin. Ushbu holat bilan, har qanday holatda muayyan aktivlarning o‘tkazmalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning tarixini tiklab, uning olgingi egasini aniqlash imkoniyati mavjud. Blokcheyn zanjiridagi bloklarni maynerlar ko‘shishadi. Mayner blokcheynda bir qator funksiyalarni amalga oshiradi:
• Blokcheyn nusxalarini saqlaydi, shu bilan bir qatorda ma’lumotlarni yo‘qolishidan yoki qalbakilashtirilishidan himoya qiladi;
• Tranzaksiyalarni tasdiqlaydi;
• Boshqa maynerlar tomonidan kiritilgan tranzaksiyalarni tekshiradi.
Qoidaga ko‘ra, maynerlarning soni cheklanmagan. Maynerlar soni ko‘p bo‘lishi,
tizimning ishonchliligini taqozo etadi. Har qanday shaxs mayner bo‘la olishi mumkin.
Buning uchun ularga ixtisoslashtirilgan kompyuterlar hamda dasturiy ta’minot kerak.
Maynerlarni yangi tranzaksiyalarni ro‘yxatdan o‘tkazishni ta’minlashiga mukofot
olishadi.
Dastavval, blokcheyn texnologiyasi moliya va bank sektorlarida jadal foydalanilgan. Hozirgi kunda ushbu texnologiyaning qo‘llanish sohalari ijtimoiy munosabatlarning rivoji bilan bevosita
bog‘liq bo‘lib, deyarli barcha sektorlarda, xususan, transport, ta’lim, meditsina, jinoyat
protsessi, davlat xizmatlari, turizm, qishloq xo‘jaligi, ko‘chmas mulk va h.k.
Blokcheyn texnologilarining jamiyat hayotida qo‘llanish sohasi chegaralanmagan.
Ushbu texnologiya kasallik tarixi yozuvlaridan tortib saylov jarayonlariga kabi
jamiyatimizning kup tarmoqlaridagi ma’lumotlarni yozib olish, saqlash va ularni
kuzatish uchun foydalanishi mumkin.