1. Mustaqil O‘zbekistonning eng mashhur diniy ulamo vakillarini ko‘rsating? Яссавия тариқатининг асосчиси Хожа Аҳмад Яссавийдир

Bilet №25
1.Mustaqil O‘zbekistonning eng mashhur diniy ulamo vakillarini ko‘rsating? Яссавия тариқатининг асосчиси Хожа Аҳмад Яссавийдир (1166 йилда вафот этган). У Туркистоннинг Сайрам Музофотида туғилган, машҳур мутасаввиф Юсуф Ҳамадонийнинг (1140 йилда вафот этган) таълим-тарбияси билан Вояга етган, ориф мақомига эришган. Яссавий устозининг вафотидан кейин муайян бир муддат унинг мақомида Турган, сўнг эса бу мақомни Абдухолиқ Ғиждувонийга қолдириб, Ясси — Туркистон шаҳрига қайтади ва ўз Тариқати, йўл-йўриқларини ташвиқ этиш билан машғул бўлади. Яссавийнинг оддий халқ тушунадиган услубда ёзилган, тасаввуфий қарашларини акс эттирган ҳикматлари Девонида ўз аксини топган. Унда илоҳий ишқ, Ҳақ васлига етишиш, унинг ишқида парвона бўлиш, ундан бошқа Нарсага кўнгил қўймаслик ҳақида фикр юритилган. Яссавий риёзат, чилла, зикрга алоҳида аҳамият бериб, Ҳаётининг аксариятини чиллахонада ўтказган. Яссавий тариқати Туркистон ўлкаси, Озарбойжон, Туркия, Шимолда — Қозонгача, Ғарбда — Болқонгача кенг тарқалган. Баҳоуддин Нақшбанд (1318-1389 йиллар) нақшбандия тариқатининг асосчисидир. Бу таълимотнинг Моҳияти «Дил — ба ёру даст — ба кор» шиорида яққол ифодасини топган. Инсон Оллоҳ инояти натижаси Бўлиб, бу дунёни унутиб қўймаслиги лозим, унинг қалби доимо Оллоҳда, қўли эса меҳнатда бўлмоғи лозим. У Тасаввуфнинг барча тариқатлари сингари шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат мақомларини эътироф этади. Нақшбанднинг таъкидлашича, шариат — аҳдга вафо, исломнинг бешта асосий талабига риоя қилиш, дил ва Тил бирлиги. Тариқат эса, ўзидан кечиш, фано бўлишдир. Ҳақиқат — беҳуда ишлардан узоқлашиш, ҳақ ишларга Боғланиш. Демак, шариат — қонун, тариқат — йўл. Қонун вужуд ва қалбни тарбиялайди. Йўл эса кўнгилни Поклаб, руҳни илоҳий қувватдан баҳраманд қилади. Кубравия, яссавия ва нақшбандия таълимотлари маънавиятимиз тарихида жуда катта ўрин тутган. Улар маънавий Тараққиётда муҳим аҳамиятга молик бўлиб, ўз таъсирини ҳалигача йўқотмаган.
Имом Бухорий (810-870йиллар) йирик илоҳиётчи, муҳаддис сифатида 60 мингга яқин ҳадис тўплаган, Улардан ишончли деб топганлирини махсус тўплам ҳолига келтирган. Бу тўплам «Саҳиҳи Бухорий номи билан Машҳурдир.
Имом исо Термизийдан (824-892) «Пайғамбарнинг алоҳида фазилатлари», «Ҳадислардаги ихтилоф ва Баҳслар ҳақида рисола», «Тарих» ва бошқа асарлар мерос бўлиб қолган. Имом Термизий ҳадисларни ммунтаза Равишда тўплаб, муайян тартибга солган ва яхлит бир китоб шаклига келтирган. Абу Ҳанифа ан-Нуъмон ҳанафия мазҳабига асос солган, барча ислом тарқалган ҳудудларда ўз мавқеига эга Бўлган. Бу мазҳабнинг муҳим жиҳатлари калом ва илоҳиёт соҳаларининг пири Абу Мансур Мотуридий (вафоти 944 й.) нинг «Тавҳид» ва «Таъвилот» асарларида ва Бурҳониддин ал-Марғиноний (1123-1197) нинг «Ҳидоя» Тўпламида ўзининг ёрқин ифодасини топган. Уларнинг асарларида ақл мақоми ва мантиқ илмига, илм ва Далилга кенг ўрин берилган.
2.Dinning axloqiy funksiyalari nimalardan iborat?Dinning asosiy funktsiyalari (rollari) Dunyoqarash – din, imonlilarning fikriga ko'ra, o'z hayotlarini qandaydir maxsus ma'no va ma'no bilan to'ldiradi. Kompensatsiyapsixoterapevtik yoki tasalli beruvchi, shuningdek, uning mafkuraviy funktsiyasi va marosim qismi bilan bog'liq: uning mazmuni dinni insonni tabiiy va ijtimoiy kataklizmalarga bog'liqligini qoplash, qoplash, o'z kuchsizligidagi his-tuyg'ularni olib tashlash, shaxsiy muvaffaqiyatsizliklarning og'ir tajribalari, norozilik va hayotning zo'ravonligi, qo'rquv bilan bog'liq. O'limdan oldin.
Kommunikativ – imonlilar o'rtasidagi aloqa, xudolar, farishtalar (ruhlar), o'liklarning ruhlari, avliyolar bilan aloqa qilish, ular kundalik hayotda va odamlar o'rtasidagi muloqotda ideal vositachilik vazifasini bajaradi. Aloqa, shu jumladan marosim tadbirlarida amalga oshiriladi.
Normativ – har bir diniy urf-odatda rivojlanib boradigan va inson xulq-atvorining o'ziga xos dasturi vazifasini o'taydigan muayyan qadriyatlar va axloqiy me'yorlarning mazmunini shaxsning anglashi.
Integrativ – odamlarga o'zlarini yagona qadriyat va maqsadlar asosida tutilgan yagona diniy hamjamiyat sifatida amalga oshirishga imkon beradi, insonga bir xil qarashlar, qadriyatlar va e'tiqodlar mavjud bo'lgan ijtimoiy tizimda o'zini o'zi belgilash imkoniyatini beradi.
Siyosiy – turli jamoalar va davlatlarning rahbarlari dinni o'zlarining harakatlarini tushuntirish, siyosiy maqsadlarda odamlarni din bo'yicha birlashtirish yoki bo'lish uchun ishlatadilar.
Madaniy – din tashuvchilar guruhi madaniyatining tarqalishiga ta'sir qiladi (yozuv, piktogramma, musiqa, odob-axloq, axloq, falsafa va boshqalar).
Parchalanish – din odamlarni ajratish, dushmanlik va hatto turli dinlar va dinlar o'rtasidagi urushlarni qo'zg'atish uchun, shuningdek diniy guruhning o'zi uchun ishlatilishi mumkin.
3.Diniy fanatizmning paydo bo‘lishi, mohiyati asoslari va manbalari.Fanatizm so'zning keng ma'nosida, kimgadir yoki biror narsaga rioya qilish va haddan tashqari narsaga sajda qilish, shuningdek, boshqa e'tiqod va qadriyatlarni inkor etishdir. Dinga nisbatan mutaassiblik diniy faoliyatga muttasil g'ayrat bilan namoyon bo'ladi, unda diniy qarashlar, sajda qilish va xayolparast odamlar guruhiga ergashish bilan. Diniy fanatizm – bu dinning ijtimoiy tizimdagi maxsus ijtimoiy institut yoki quyi tizim sifatida faoliyat ko'rsatishi bilan shartlangan din rivojlanishining mumkin bo'lgan shakllari yoki bosqichlaridan biri. Ushbu hodisaning kelib chiqishi har bir dunyo dinining dunyoning kelib chiqishi va mohiyati, butun insoniyatning o'limi va qayta tirilishi nimaga bog'liq ekanligi to'g'risidagi aniq haqiqatga ega bo'lish haqidagi dastlabki da'volarida yotadi. Barcha asrlarda va hozirgi vaqtda din fanatizmning eng xavfli va kuchli shakli hisoblanadi. Diniy g'oyalarga berilib ketganlik butun xalqlarga halokatli ta'sir ko'rsatganligi tarixda ko'plab misollar mavjud. Diniy aqidaparastlik bir guruh odamlarni belgilangan qoidalarga muvofiq yashaydigan podaga aylantiradi, har bir kishini o'ziga xoslik va ichki erkinlikdan mahrum qiladi, shu bilan odamlarni ba'zi diniy e'tiqodlarni tasdiqlash vositasiga aylantiradi. Rossiya jamiyatida diniy aqidaparastlikning rivojlanishining o'ziga xos sabablari sotsialistik tizim va kommunistik mafkuraning qulashi natijasida yuzaga kelgan ma'naviy disorientatsiya va mafkuraviy plyuralizmdir. Ommaviy diniy aqidaparastlik uchun qulay ijtimoiy zamin yaratadigan barcha bu omillar majmui oddiy fuqarolarning ijtimoiy holati va ruhiy holatida o'zlarini aqidaparast diniy oqimlarning ma'naviy «zaharlari» ga sezgir qilib qo'yadilar. Oddiy fuqarolarning individual ongining bunday holati diniy aqidaparastlikning rivojlanishining psixologik asosidir. Dinga fanatizm psixologik qaramlikning bir shakli sifatida qarash mumkin. Axir, bunga aralashgan odam o'ziga tegishli emas, balki «yuqoridan» (masalan, mazhabning ruhiy rahbari) taqiqlangan aqidalarga muvofiq harakat qiladi. Shu bilan birga, giyohvand boshqa hayotni tasavvur ham qila olmaydi.
Bilet №26
1.Diniy fanatizm ekstremizmning asosi. Diniy ekstremizmning tarixiy ildizlari.Diniy ekstremizmning aniq ta’rifi yo‘q.Siyosiy va huquqni qo‘llash amaliyotining samaradorligi “diniy ekstremizm” tushunchasining aniq ta’rifiga bog‘liq.Diniy ekstremizmga faqat umumiy tavsif berish mumkin. Diniy ekstremizm – bu: Diniy mafkura va faoliyatning o‘ta radikalizm bilan ajralib turadigan, o‘rnatilgan urf-odatlarga murosasiz qarama-qarshilikka yo‘naltirilgan turi, diniy guruh ichida va ijtimoiy muhitda keskinlikning keskin kuchayishi (tajovuzkorlik, maqsad va faoliyatning buzg‘unchi xarakteri); Konfessiyalar va diniy tashkilotlardagi ayrim oqimlar, guruhlar, alohida shaxslarning mafkurasi va amaliyoti, ular o'z qarashlari va ta'sirini yoyish, qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun aqidalar va harakat usullarining ekstremal talqinlariga rioya qilishlari bilan tavsiflanadi; Uyushgan ijtimoiy sub'ektlarning g'oyalari, munosabatlari va faoliyatini ma'lum bir fundamental diniy tajriba asosida amalga oshirish, bu ijtimoiy borliqni noto'g'ri narsaning timsoli sifatida salbiy idrok etishni shakllantiradi va jamiyatni idealga tubdan o'zgartirishni talab qiladi. Ushbu diniy tajribaning mazmuni va dunyo va mafkuraning tegishli diniy tasviri nuqtai nazaridan ) ijtimoiy zo'ravonlikning barcha shakllari orqali va jamiyatning barcha sohalarida va barcha darajalarida. Zamonaviy sharoitda diniy ekstremizm diniy va psevdodiniy tashkilotlar va tizimlarning kengayishi sifatida shakllanmoqda. Uning yordamida shaxslarning ijtimoiy tuzilishi va xulq-atvorining tegishli modellari, ayrim hollarda esa globallashuv modellari shakllanadi.Diniy ekstremizm murakkab kompleksdir. Ijtimoiy hodisa, u uchta o'zaro bog'liq shaklda mavjud: Ong holati sifatida (jamoat va individual), bu belgilar bilan tavsiflanadi: diniy g'oyaning giperbolizatsiyasi, ijtimoiy hodisaning butun qismiga xossalar berish, nigilizm va fanatizm , Mafkura sifatida (mavjud dunyo muammolarini aniq tushuntirish va ularni hal qilishning oddiy usullarini taklif qilish, dunyoni «yaxshi» va «yomon» ga bo'lish bilan tavsiflangan diniy ta'limot), bir tomonda hukmronlik qilish. Jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar ierarxiyasiga mos kelmaydigan, boshqalarning me'yorlariga e'tibor bermaslik, tenglashtirish;
Diniy ta'limotlarni amalga oshirish bo'yicha harakatlar majmui sifatida. Diniy ekstremizm shakllari:
Konfessiya ichidagi (e'tirofning chuqur deformatsiyasiga qaratilgan);
Konfessional bo'lmagan (boshqa e'tiroflarni yo'q qilishga qaratilgan);
Shaxsiyatga yo'naltirilgan (shaxsni buzg'unchi o'zgartirishga qaratilgan);
Etno-diniy (etnik guruhni o'zgartirishga qaratilgan);
Diniy va siyosiy (o'zgartirishga qaratilgan siyosiy tizim);
Ijtimoiy (ijtimoiy-iqtisodiy tizimni o'zgartirishga qaratilgan).
2.O‘zbekistondagi diniy ekstremizmning paydo bo‘lishi rivojlanish davrlari va unga qarshi kurash vositalari. Oʻzbekiston Resggublikasi oʻz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab terrorizm va ekstremizmning har kanday koʻrinipshga qarshi qatʼiyat bilan kurashib kelmoqda. OʻzR koʻplab xalqaro bitimlarning , chunonchi, Xalqaro terrorizm koʻrinishlariga qarshi kurashga qaratilgan bitimlarning , jumladan, havo kemalarini qonunga xilof ravishda egallab olishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi 1970-yilgi Gaaga konvensiyasining , Fuqaro aviatsiyasining xavfsizligiga qarshi qaratilgan qonunga xilof harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi 1971-yilgi Monreal konvensiyasining , Xalqaro himoyadan foydalanuvchi shaxslar, jumladan, diplomatik agentlarga qarshi jinoyatlarning oldini olish va jazolash toʻgʻrisidagi 1973-yilgi konvensiyaning , terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi va boshqa konvensiyalarning ishtirokchisi. 2004-yil 1 yanvardan Toshkentda Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT)ning Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ijroiya qoʻmitasi faoliyat koʻrsata boshladi.
3.Terorizm tushunchasi, shakllari, sabablari va unga qarshi kurash mexanizmlariXalqaro terrorizm – bir davlat hududi doirasidan tashqariga chiqadigan terrorizm; odamlarning behuda halok boʻlishiga olib keluvchi, davlatlar va ular rasmiy vakillarining normal diplomatik faoliyatini buzuvchs hamda xalqaro aloqalar va uchrashuvlarni, shuningdek, davlatlar oʻrtasida transport va boshqa aloqalarni amalga oshirishni qiyinlashtiruvchi xalqaro miqyosdagi ijtimoiy xavfli harakat va kilmishlar yigʻindisi. Xalqaro terrorizm 20-asrning 60—70-yillariga kelib oʻzini yaqqol namoyon kildi: dastlab turli davlatlardagi jinoyatchilar, oʻz davlatiga nisbatan ekstremistik ruxdagi guruhlar birlashib, ijtimoiyiqgisodiy jixatdan orqada qolayotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda harakat koʻrsata boshladi. Xalqaro terrorchilar ayrim davlatlarning rahbarlariga, xalqaro miqyosda obroʻga ega boʻlgan siyosatchilarga chetdan turib suiqasd uyushtirish, davlat, transport, aloqa va milliy xavfsizlik tizimini ishdan chiqaruvchi portlashlar va harakatlar sodir etish, transport vositalari, jumladan, samolyotlarni olib qochish bilan shugʻullana boshladilar. 80-yillarga kelib Xalqaro terrorizm yanada jidsiy tus oldi. Begunoh, tinch aholi oʻrtasida koʻpdankoʻp qurbonlar boʻlishi, xalqaro terrorchilarning boshqa yovuzliklari jahon jamoatchiligini qatgiq tashvishlantirib qoʻydi. 1978-yil kuchli «ettilik» davlatlari rahbarlarining Bonn (GFR) shahridagi uchrashuvida Xalqaro terrorizmga qarshi kurash toʻgʻrisida bayonot qabul qilindi. Xalqaro terrorizmning oshib borayotgan xavfi va unga qarshi kurash masalalari oliy darajadagi keyingi barcha uchrashuvlarning asosiy mavzui boʻlib qoldi. Chunki xalqaro terrorchilar bir tizimga birlashib, baynalmilallashdi. Ular safida turli davlat, millat vakillari, diniy ekstremistik ruhsagi shaxslar, narkobiznes va qurolyarogʻ savdosidan foyda koʻruvchi jinoiy toʻdalar, yollanib xizmat qiluvchilar paydo boʻldi. Xalqaro terrorchilik va ekstremizm markazlarida razil jinoyatchilarni tayyorlaydigan maxsus lagerlar ochildi. Xalqaro terrorchilar aholini, xususan, dindorlar va yoshlarni davlatga, davlat tashkilotlariga qarshi qoʻyishga hamda hokimiyatga qarshi muholafatni shakllantirishga harakat qiladi.
Bilet №27
1.Bioetika hozirgi zamon amaliy etikasining muhim yo’nalishi .Bioetika – bu amaliy etikaning yo‘nalishi bo‘lib, uning bosh maqsadi tug‘ilmoq, hayot va o‘lim, insoniyatning kelajagini davom ettirish kabi masalalarga fanning aralashuvini tahlil qilish, oqibatlarini baholash va ushbu jarayonlarning axloqiy qoidalarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bioetika hozirgi zamon amaliy etikasining muhim yo‘nalishlaridan biri-inson hayotining eng oliy axloqiy qadriyat sifatida qaraydi. SHu bilan birga, inson hayotini saqlab qolish muammosini yaxshilik va yomonlikni farqlashning muhim mezoni, deb hisoblaydi. Hozirgi zomon fanida Bioetika etika tirik mavjudotlar, shu bilan birga, insonga ham bo‘lgan munosabatlarning axloqiy regulyativi, deb qaraladi.
2.Kasb axloqi Kasb etikasi har bir kasb-hunarga xos axloqiy (norma) me’yor, (prinsip)tamoyillar va sifatlarni o‘rganadi va hayotga tatbiq etadi. Kasb etikasi deganda biz nimani tushunamiz? Kasb etikasi nima uchun kerak va u qanday maqsadlarda o’rganiladi? Etika bo’yicha izohli lug’atda ushbu tushuncha ma’nosi quyidagicha: “Kasb etikasi )yoki kasbiy axloq) –bu odamlarning kasb faoliyatidan kelib chiqadigan o’zaro munosabatlarining axloqiy xarakterini ta’minlaydigan qonuniyatlardir”. Bunday qonuniyatlarning kelib chiqishi va rivojlanishi inson axloqi yo’nalishlaridan birini aks ettiradi, chunki ular shaxs qadrini va shaxslararo munosabatlarda odamiylikning yuzaga kelishiga yordam beradi. Axloqiy talablar umumiy bo’lishiga qaramay, ba’zi bir kasbiy faoliyatlarni olib borishda alohida xulq-atvor normalari vujudga kelmoqda. Masalan, tibbiyot xodimi o’z amaliyotidagi qiyinchiliklarga qaramasdan, insonning jismoniy va ma’naviy sog’lig’I uchun kurashishi va kerak bo’lsa, bunda o’zini ham ayamasligi lozim.Tibbiyot etikasi doirasiga kasallikni oshkora qilmaslik, hayot uchun muhim bo’lgan organlarni transplantatsiya qilish sharoitlarini ta’minlash, genetic nazorat tajribalarini o’tkazish kabi masalalar kiradi. Huquq vakillaridan kasb etikasida sodiqlik, hammaning qonun oldida teng ekanligi tamoyiligi rioya qilishni talab qiladi. Xizmat ko’rsatish sohasida esa, avvalambor, muomala madaniyati, mijozlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan diqqat-e’tiborga bog’liqdir.Hammamiz mijoz sifatida kichik do’kon yoki supermarket, qimmatbaho restoran yoki kichik kafe, kinoteatr yoki sartaroshxonalarga kirib turamiz. Va xizmat qiluvchi shaxslarning qanday munosabatda bo’lishlarini, nozik bir tarzda sezib turamiz. Bir joyda savdo xodimi kulib turib muomala qilsa, boshqqa joyda uning qo’pollik bilan javob berishining guvohi bo’lamiz. Vijdon haqida gapirganda, har bir xizmat ko’rsatuvchi soha xodimi quyidagi axloqiy qadriyatlarga ega bo’lishi lozim:
-to’g’rilik, nazokat, vazminlik;
-xushmuomalalik, xushfe’llik;
-Iltifoq;
-g’amxo’rlik;
-rostgo’ylik, to’g’rilik va h.k.
To’g’rilik-odamlar bilan odob-axloq asosiga qurilgan munosabatni, xushfe’llikni, to’g’rilik esa har qanday vaziyatda o’zini tuta bilishni anglatadi.
Xushmuomalalik- xulq-atvorning kundalik xususiyati bo’lib, odamlarni hurmat qilishni anglatuvchi axloqiy qadriyatdir.
Xushmuomalalik-bu xulq madaniyatining elementar talabi, odamlar bilan mehr-oqibat asosida qurilgan muloqotning sharti, har qanday kishiga, agar u yordamga muhtoj bo’lsa, yordam qo’lini cho’zish, nazokat doirasida ko’zga tashlanadigan xislatlardir.
Xushmuomalalik- mehmonxona xodimlarining madaniyatliligi haqida dalolat beradigan eng muhim xislatlardan biridir.
Kamtarlik- yutuqlarini pesh qilmaslik, manmanlikdan xoli bo’lish, vazminlikni bildiradigan sifatdir. Shu bilan birga, o’ta kamtarlik ham manmanlikka kiradi. Iste’dodli odam o’z iste’dodini yashirsa ham, iste’dodi ko’rinib turadi.Kamtarlik tortinchoqlik degani emas. Tortinchoq odam o’zini yetarli darajada baholay olmaydi. Bunday odamlarni tez-tez maqtab turish, ularga dadillik beradi, o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi.
3.Axloqiy qadriyatlar. Axloqiy qadriyatlar majmuasi odamzodning ma’naviy boyligini, ruhiy teranligini, komilligini bilish, halollik va adolat, ezgulik va yaxshilik bilan hayot kechirish kabi oliyjanob umuminsoniy va milliy xislat–fazilat, ongu tafakkur, xulq–odob, faoliyat, inson va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning mantiqiy ifodasi, desak xato bo‘lmaydi. Axloqiy qadriyatlar atamasi axloqiy xislat, fazilat va xususiyatlarda ifoda qilinadi. Ammo, axloqning hamma qirralari, mazmun–mohiyati, jamiyat, millat va fuqarolarning ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lish shakli va tamoyillari, axloqiy qadriyatlar tizimida muayan darajada ifodalanadi. Axloqiy qadriyatlar axloqiy qoida, me’yor, ideal va maqsadlarni baholash mezoni va usullarni ham o‘zida aks ettiradi. Axloqiy qadriyatlar sirasiga insonparvarlik, adolat, qonuniylik, vatanparvarlik, xushmuomalalik va odoblilik, oddiylik va kamtarlik, halollik va rostgo‘ylik, ochiq ko‘ngillik va mardlik, saxiylik va muruvvatlilik, o‘zaro hurmat, do‘stona munosabat, samimiylik, sabr-qanoat, hayolilik va pokizalik, homiylik va sahovat, fidoyilik, sadoqat, mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, sihat-salomatlik, jasurlik va boshqalar kiradi. Axloqiy qadriyatlarga rioya qilishni har bir shaxs o‘zidan boshlashi kerak. Eng asosiysi jamiyatda bor axloqiy qadriyatlarni bilish emas, balki ularga amal qilishdir. Har bir shaxsning o‘zi uchungina alohida axloq bo‘lmaydi. Buni anglamagan odam boshqalar rioya qilayotgan axloq me’yorlari bilan hisoblashishni o‘zi uchun majburiy deb bilmaydi. Axloq mezonlarini faqat “men” bilan bog‘lashning o‘zi axloqsizlikdir. Axloq – odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni belgilovchi ma’naviy mezon ekan, demak, axloqlilik – shaxs faoliyatining jamoatchilik belgilagan ma’naviy mezonlariga mos kelishidir. Axloqiy qadriyatlarning tabiatini quyidagi tasnifga ko‘ra izohlash mumkin: Birinchidan, axloqiy qadriyat shaxsning qilgan har qanday xatti-harakati emas, balki, har tomonlama o‘ylab ongli ravishda sodir etadigan yoki sodir etgan ijobiy axloqiy xatti-harakatidir. Aniqrog‘i, axloqiy qadriyat bu ideallik va reallikning dialektik birligidir, yuksak orzu va unga mos keluvchi aniq xatti- harakatlarni o‘zida aks ettirgan ijtimoiy-axloqiy munosabatlar tizimidir.
Bilet №28
1.Muomala madaniyati – axloqiy madaniyatning tarkibiy qismi Muomala madaniyati – axloqiy madaniyatning tarkibiy qismi. Axloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri – muomala odobi. Inson zoti bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o‘zaro tajriba almashmasdan, bir-biriga ta’sir ko‘rsatmasdan rostmana yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat. Shu o‘rinda ingliz yozuvchisi Daniel Defo qalamiga mansub «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» asarini eslash kifoya: Jumaboyni topib olgan Robinzonning quvonchi sababi shunda. Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmati, izzatini joyiga qo‘yish, an’anaviy axloqiy me’yoriy talablarni bajarishni taqazo etadi. U so‘z, nutq vositasida ro‘y beradi. So‘zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil etadi. Shu bois, muomala odobi o‘zini shirinsuhanlik, kamsuqumlik, bosiqlik, xushfe’llilik singari axloqiy me’yorlarda namoyon qiladi. Muomala odobining «ko‘zgusi» – inson nigohi. Ma’lumki, odamning qarashi, yuz ifodasi, qo‘l harakatlarida qay sababdandir tilga chiqmagan, so‘zga aylanmagan hissiyoti, o‘z aksini topadi. Suhbatdoshi gapini oxirigacha eshitmay, qo‘l siltab ketish – muomaladagi madaniyatsizlikni anglatadi. Ba’zan qarab qo‘yishning o‘zi so‘zdan kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Deylik, bir quruvchi usta o‘z shogirdining xatti-harakatlaridan noroziligini bildirish uchun bosh chayqab, jilmayib qo‘yishi mumkin. Ikkinchi usta esa, bir lahza o‘qrayib qarash bilan munosabatini ifodalaydi. Shubhasiz, birinchi usta muomalada odobga rioya qilgan bo‘lsa, ikkinchisi aksincha – shogirdining emas, o‘zining odobsizligini ko‘rsatmoqda.
2.Nikoh – eng qadimgi axloqiy munosabat shakli sifatida.Axloq nuqtai nazaridan oilaning asosi bo‘lmish nikoh – ezgu maqsadga yo‘naltirilgan, zimmasiga zurriyot qoldirishdek yuksak mas’uliyat yuklangan sevgi, sevishning ijtimoiylashgan ko‘rinishi. Sevgi-muhabbat faqat erkinlikda namoyon bo‘lishini hisobga olinadigan bo‘lsa, nikohni ma’lum ma’noda, an’analar, urf-odatlar va e’tiqodlarga moslashtirilgan sevgining yashash sharti deyish mumkin. O‘zbek oilasining dunyodagi boshqa oilalarga o‘xshash tomoni ko‘p, shu bilan birga O‘ziga xos jihatlari bor. Xalqimizning: «Nikoh eng avvalo Arshi a’loda o‘qiladi, keyin esa yerda» degan naqli behuda aytilmagan. Ota-bobolarimizning azaliy tushunchalari bo‘yicha nikoh ilohiy ahd, oila muqaddasdir. Oila qurishdan asosiy maqsad farzand ko‘rishdir.Nikoh – erkak va ayolning teng huquqli, erkin va ixtiyoriy ittifoqi bo‘lib, u fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida tuziladi va oila tuzish maqsadiga hizmat qiladi. Nikoh oilaning vujudga kelishida birdan bir asos bo‘lgani bois u faqat axloq normalari bilan emas, balki maxsus qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Oila nikohdan boshlanadi. Nikoh rasmiy, qonunlar asosida o‘tkazilgandagina haqiqiy hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining birinchi moddasida nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuzilishi lozimligi ko‘rsatilgan. Nikohdan o‘tivchilar FHDYOga ariza berganlaridan keyin bir oy o‘tgach, shaxsan ularning ishtirokida amalga oshiriladi. Uzrli sabablarga ko‘ra FHDYO bir oy sinov muddati o‘tgunga qadar nikoh tuzishga ruxsat berishi mumkin.

3.Davlatning oila tinchligi va barqarorligini ta’minlashdagi o’rni. Oila kishilik jamiyatining ijtimoiy poydevoridir. Shunga ko‘ra, jismonan sog‘lom, ma’nan barkamol, axloqan pok va yuksak madaniyatli yosh avlodni voyaga yetkazishda oilaning o‘rni beqiyos. O‘zbekistonning taraqqiyot istiqboli oilaviy tarbiya muammolarini oqilona yechilishga ham bog‘liq. Buning uchun shu borada zarur chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, oilaviy tarbiyaga tahdid soluvchi muayyan kuchlarga qarshi kurashib, bo‘lajak ota-onalarning ma’naviy, axloqiy, madaniy va tarbiyaviy bilimlarini oshirish bilan bog‘liq masalalarni hal etish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Davlatimizda sog‘lom oilani shakllantirish va oilada yuksak ma’naviy-axloqiy muhitni qaror toptirish uchun zarur shart-sharoit yaratish, yoshlarni oila qurishga tayyorlash, oilalar mustahkamligini va manfaatlarini ta’minlash, sog‘lom farzand o‘stirish, tarbiyalash va voyaga yetkazish masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Bunda, avvalambor, oilaning muqaddasligi hamda nikoh mas’uliyati bo‘yicha kelajakda oila quradigan yigit va qizlarimiz tafakkurini, ongini o‘zgartirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bosh qomusimizda oilani mustahkamlash, undagi munosabatlarni o‘zaro muhabbat, ishonch va hurmat, hamjihatlik, bir-biriga yordam berish hamda barcha a’zolarining mas’ulligi hissi asosida oila qurish, biror-bir shaxsning oila masalalariga o‘zboshimchalik bilan aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligi hamda bu huquqlarning himoya qilinishini ta’minlash kabi asosiy tamoyillar o‘z ifodasini topgan. Oila va nikoh munosabatlari, sog‘lom ona-sog‘lom bola masalasiga e’tibor, oila institutini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Konstitutsiyamizning 63-moddasida «Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega» deb belgilab qo‘yilganligi oilaning qanchalik yuksak asos ekanini ko‘rsatadi. Qolaversa, mamlakatimizda olib borilayotgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati mohiyatida ham davlat va jamiyatning oilaga bo‘lgan doimiy g‘amxo‘rligi o‘z ifodasini topgan.

Bilet №29
1.“Etika” fanining predmeti, mohiyati va tuzilmasi.Etika fan sifatida axloqning kelib chiqishi, mohiyati, xususiyatlari, jamiyat rivojidagi o‘rni, taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganuvchi va haqiqatligi amalda isbotlangan bilimlar majmuidir. Etika fani umumiy etika nazariyasi, tarixiy etika, qadriyatlar etikasi, kasb etikasi va axloqiy tarbiya nazariyasi kabi tarkibiy qismlardan tashkil topgan.Jumladan, Etika nazariyasi axloqning tabiati, mohiyati, xususiyati, tarkibiy qismlari, jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rnini o‘rganadi.
Tarixiy etika axloqning kelib chiqishini, uning tarixiy taraqqiyot qonunlarini, har xil nazariyalarning tarixdagi o‘rni, rivojlanish bosqichlari va tamoyillarini tadqiq etadi.
Qadriyatlar etikasi axloqiy me’yorlarni axloqiy meros sifatida shakllanishi hamda avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan axloqiy qadriyatlar tizimini o‘rganadi.
Kasb etikasi har bir kasb-hunarga xos axloqiy (norma) me’yor, (prinsip)tamoyillar va sifatlarni o‘rganadi va hayotga tatbiq etadi.
Axloqiy tarbiya nazariyasi axloqning jamiyat talabi, ehtiyoji va manfaatlaridan kelib chiqqan holda uni hayotga tatbiq etishning vosita va usullarini o‘rganadi.
Etika fanining tarkibiy qismlari o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lib, doimo uzviylikni taqozo etadi va to‘ldirib turadi.
2.Gedonizm va evdemonizm ta’limotining axloqiy ahamiyati. . Gedonizm (grech. Hendone — lazzatlanish) — qadimgi davr falsafiy tushunchalaridan biri sifatida ko‘ngilocharlik, huzurlanish ma’nolarini beradi. Qadimgi davr axloqshunosligida gedonizm (huzurbaxshlik ta’limoti) hayotning ma’nosini nafaqat jismoniy, balki ruhiy huzurbaxshlikdan ham iborat degan ta’limotni ilgari surar edi. Hozirgi davrga kelib esa bu tushuncha akasariyat holda o‘zida xudbinlik, «nafs quliga aylanish», «boylik, shuxrat ketidan quvish» kabi ma’nolarini ham anglatmoqda. Gedonizm (huzurbaxshlik ta’limoti)— bu o‘ziga xos hayotga bo‘lgan yondoshuv bo‘lib, hayotda asosiy maqsadning birinchi pog‘onasiga lazzatlanish va huzurbahshlik qo‘yiladi. Bunday qarashlarning ibtidosi qadimgi yunon faylasufi Aristipp Kirenskiyning ta’limotlariga borib taqaladi. Faylasuf axloqshunoslikning yaxshilik tushunchasiga nisbat berar ekan, uni huzurbaxshlik bilan bog‘laydi. YA’ni nima insonga huzur baxsh etsa shu yaxshilikdir degan xulosaga keladi. Bunday xulosa o‘sha davrning aksariyat olimlarining bu yondoshuv ketidan ergashishiga va gedonchilar yo‘nalishini paydo qilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. SHu tariqa ijtimoiy tartiblar erkinlik va o‘zini to‘liq namoyon qilishni cheklaydigan shartlar sifatida qarala boshlandi. Gedonizmning qaysidir ma’noda davomchisi sanalgan yana bir yo‘nalishlardan biri evdemonizmdir. Evdemonizm (grech. Ευδαιμονία — barqarorlik, huzurbaxshlik, baxt) — inson asosiy faoliyatining baxtga erishuvga intilishi bilan bog‘liq bo‘lgan axloqshunoslik yo‘nalishlardan biri sanaladi. Evdemonizm yo‘nalishi namoyondalari qarashlarida inson uchun eng buyuk ne’mat baxt sanaladi. Uning asosida yunon faylasufi Arastuning baxt hakidagi ta’limoti yotadi. Uning fikricha baxt bu «biz doimo uning o‘zi uchun o‘zini tanlaydigan, boshqa narsa uchun uni tanlamaydigan» axloqiy tushunchadir. . O‘rta asrlar tafakkurida evdemonizm (baxtga etishuv ta’limoti) Foma Akvinskiy ta’limotiga yo‘naltirilgan bo‘lib, yuksak baxt Xudoni anglash va hayoti davomida Uni tan olmoqdir, degan g‘oyani tasdiqlar edi. Xulosa qilib aytganda, bizning axloqiy hayotimiz, barcha axloqiy tajribalarimiz, axloqiy faoliyatimiz ana shu uch omil asosida ro‘yobga chiqadi. Axloqiy kodekslarimiz, me’yorlarimiz va tamoyillarimiz ularga asoslanadi.
3.Axloqiy muhitM a’lumki, yuzlab asrlar mobaynida inson kichik biologik olam sifatida katta biologik olam ichida, uning bir parchasi, jonli organizmlar podshosi, oqil va hukmron qismi sifatida yashab keldi. XIX asming oxiridan boshlab, ayniqsa XX asrda u o‘z tafakkur quw ati bilan, ilmiytexnikaviy yuksalishlar tufayli ana shu biosfera ichida noosferani — texnikaviy muhitni yaratdi. Mana, hozirgi kunda, qarang, ertalabdan kechgacha biz o ‘z texnikaviy kashfiyotlarimiz ichida yashaymiz — yeymiz, ichamiz, yuramiz, uxlaymiz, ularsiz hayotimizni tasaw ur qila olmaymiz. Bular — metro, avtobus, televizor, radio, telefon, eskalator, pleyer, lift, kompyuter, poyezd, teploxod, gaz plitalari, elektr asboblari, zavodlar, lokatorlar, kimyoviy dori-darmonlar va h.k. Bugun videotelefonda gaplashar ekanmiz, yuzlab chaqirim naridagi suhbatdoshimizniko‘rish va u bilan gaplashish uchun ot-ulovda yoki piyoda boradigan b o ‘lsak, necha kunlab yo‘l bosishim iz kerakligi haqida o ‘ylab o'tirmaymiz, to‘g‘rirog‘i, bu esimizga ham kelmaydi. Chunki, texnika bizning yashash muhitimizga aylanib qolgan. Faqat bugina emas. Inson endilikda o‘zi yashayotgan butun bboshli sayyoraga ta’sir ko'rsata boshladi. Yer tarixida inson birinchi marta ulkan geologik kuch bo‘lib maydonga chiqdi. Insoniy tafakkur biosferadagi o‘zgarishlaming asosiy sababiga aylandi. Noosfera ta’limoti asoschilaridan biri buyuk rus-ukrain olimi V.I.Vernadskiy ilmiy tafakkur va inson mehnati ta’siri ostida biosfera yangi holat bo'lmish noosferaga o ‘tayotganligini, butun geologik davr mobaynida yaratilgan, o‘z muvozanatlarida barqarorlashgan biosfera inson ilmiy tafakkuri bosimi ostida tobora kuchliroq va teranroq o‘zgarishga kirishganini ta’kidlaydi: «Sayyoramiz yuzi — biosfera inson tomonidan ongli va asosan ongsiz ravishda keskin kimyoviy o‘zgarishlarga duchor etilmoqda, — deb yozadi u. — Inson quruqlikning fizikaviy va kimyoviy havo qobig‘ini, uning barcha tabiiy suvlarini o‘zgartirmoqda... Hozir biz biosferadagi yangi geologik evolutsion o‘zgarishlami boshdan kechiryapmiz. Biz noosferaga kirib boryapmiz».1Ana shu nuqtadan tafakkur o‘zi nima degan muammo paydo bo‘ladi. Bu haqda V.I.Vernadskiy shunday mulohaza bildiradi: «Tafakkur energiyaning shakli emas. U qanday qilib moddiy jarayonlarni o'zgartira oladi? Bu masalaning hanuzgacha ilmiy jihatdan yechimi topgan emas»2.Vernadskiyni hayratga solgan masala hozir ham o‘sha-o‘sha, hal etilmagan.Xo‘sh, tafakkur o‘zi nima? U biologik hodisa bo'lmish insonda, uning ruhiy-fiziologik yaxlitlikdan iborat miyasida tug‘iladi, lekin tug‘ilishi bilan biologik qobiqdan chiqadi va tashqi muhitda energiyaga o‘xshab nimanidir yaratadi. Endi inson bilan uning tafakkuri orasida muayyan masofa paydo bo‘ladi, masofa uzoqlashgani sari tafakkurning mohiyati ayon bo‘lib boradi: inson kutgan oqibat kutilgandan boshqacha mazmun kasb eta boshlaydi.
Bilet №30
1.Etika kategoriyalarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo’lishi.
Axloq kategoriyalarining ko‘pchiligi qarama – qarshi xarakatlarga ega, chunonchi muhabbat va nafrat, ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, kamtarlik va takabburlik, sadoqat va hiyonat turli ijtimoiy fakt va hodisalarni qamrab oluvchi baho kategoriyalari bo‘lsa, burch, vijdon, sha’n, qadr – qimmat, baxt nisbatan tor kategoriyalar bo‘lib, axloqiy munosabatlarni shaxsni ichki dunyosi orqali birmuncha yaqqol aks ettiradi.
Muhabbat va nafrat. Muhabbat bosh mezoniy kategoriya sifatida deyarli barcha asosiy kategoriyalarda va tamoyillarda o‘z «hissa»siga ega. Muhabbatning ob’ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U – Allohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undan-da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan kishi boshqa ob’ektlarni ham sevishi tabiiy.
Ezgulik va yovuzlik. Asosiy kategoriyalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik; ezgulik etikadagi eng muhim kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi – Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi sifatida namoyon bo‘ladi. «Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu a’mol» uchligi «Avesto»dan tortib barcha muqaddas kitoblarda yetakchi o‘rinni egallashi ham shundan.
Yaxshilik va yomonlik. “Yaxshilik va yomonlik” axloqning markaziy kategoriyalaridan hisoblanadi. Yaxshilik kategoriyasi odatda, kishining biror talabiga to‘la javob beradigan, unga yoqadigan, ma’lum bo‘lgan xatti – harakatlar narsalarning ijobiy sifatlari, biror kishining manfaatini ko‘zlab ish tutish, unga manfaat yetkazish, xayrli, ezgu ishlarni amalga oshirish tushiniladi.
Kamtarlik – eng avvalo o‘z – o‘ziga talabchanlik, o‘z harakatlariga, ishiga, bilimiga tanqidiy qarash, o‘ziga, kuch – quvvatiga ortiqcha baho bermaslikdir. Kamtarlik kishilarga bo‘lgan munosabatda namoyon bo‘ladi. Inson qanchalik odobli bo‘lsa, u kishilar bilan shunchalik sodda kamtarona muomala qiladi, o‘z ishlariga va xarakatlariga kamtarlik bilan baho beradi. Boshqalarga nisbatan shirinsuhan bo‘ladi. Kamtar inson boshqalardan o‘zini ustun qo‘ymaydi, o‘ziga bino qo‘yib, soxta shuxrat ketidan quvmaydi, yutuqlardan esankiramaydi. Kamtarlik – tortinchoqlik va haddan tashqari andishalilikdan farq qiladi. Ular orqasidan inson o‘z qadr – qimmatini tushirib qo‘yish mumkin. Kamtarlik tabiiylikdan kelib chiqadi. U kishilarga bo‘lgan munosabatda ham yaqqol ko‘rinadi. Kamtarlik inson ichki ma’naviy dunyosining tashqi ifodasi hisoblanadi.
Baxt. Hayotning ma’nosi bo‘lmasa, haqiqiy baxtning bo‘lishi mumkin emas. Baxt inson hayotining umumiy bahosidir. Shu ma’noda buyuk ajdodimiz Abu Nasr Forobiy: «Baxt – har bir inson intiladigan maqsad, zotan u muayyan komillikdir»,- deganida ko‘p jihatdan haq edi.
Vijdon. Etikaning nihoyatda ta’sir doirasi keng kategoriyalaridan biri vijdondir. Vijdon – Zigmund Froyd ta’biri bilan aytganda, a’lo men, men ustidan nazorat o‘rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi bir, yuqori darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog‘liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning ichki o‘z-o‘ziga bog‘liqligini namoyon etadi. Bu ichki bog‘liqlik tashqi bog‘liqlikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma’lum bir vaqt ichida odamning o‘z nojo‘ya harakati tufayli yuzaga kelgan o‘ng‘aysizligi bo‘lsa, vijdon azobi, bu oddiy o‘ng‘aysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiylikka e’tiqodning faryodi, talabi; uni qondirmas ekansiz, hech qachon azob to‘xtamaydi. Uyat bilan vijdonni, shu bois, dengizdagi muz tog‘iga – aysbergga o‘xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik. Nomus. Asosiy kategoriyalardan yana biri – nomus. Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqador. Zero, nomus mohiyatan shaxsning o‘z qadr-qimmatini anglab yetishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmasligiga nisbatan bo‘ladigan munosabati bilan belgilanadi.
2.Etika tamoyillarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo’lishi. 3.Etika me’yorlarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo’lishi
2 bn 3ni javobi 1ta .Axloqiy tamoyillar va me’yorlarga – vatanparvarlik, erkparvarlik, insonparvarlik, bag‘rikenglik, halollik, hayolilik, xushmuomalalik kiradi. Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov. Axloq – oliy mavjudotga ato etilgan oliy ne’mat. Ya’ni axloqning kelib chiqishi ilohiy manbadandir. Ana shu ilohiy asosni asrab-avaylab, taraqqiy toptirish har bir insonning asosiy vazifasi, burchi. Shu bois o‘z-o‘zini va iloji bo‘lsa, o‘zgalarni axloqiy tarbiyalash barcha muqaddas kitoblarda savob sanaladi. Ixtiyor erkinligi eng avvalo ixtiyorning uch bosqichda voqe bo‘lishi bilan bog‘liq. Birinchi bosqich – ichidan faqat bittasini tanlab olish va harakatga aylantirish mumkin bo‘lgan alohida xohish – istaklarning tug‘ilishidan iborat. Ikkinchi bosqichda mazkur xohishlarning o‘zaro bir – birini tutib turishi, teng holatga keltirishi yuz beradi va bu-tanlov orqali bir qarorda to‘xtash imkonini yaratadi. Uchinchi bosqich tanlangan xohishning o‘ziga mos jismoniy harakatga o‘tishi bilan belgilanadi. Erkinlikka kelsak, shuni aytish kerakki, muayyan ixtiyorga berilgan erkinlik faqat tanlovning boshlanishida va tanlov jarayonidagina mavjud bo‘ladi. Tanlov jarayoni tugashi bilan, ya’ni ikki narsadan birini tanlaganingiz zahoti ixtiyoringiz uchun berilgan erkinlikning vakolati tugaydi: siz ixtiyor qilib bo‘ldingiz, bundan buyog‘iga erkin emassiz, endi tanlagan narsangizga mos harakatni boshlashingiz kerak. Demak, ixtiyor erkinligi tanlanayotgan ikki narsa oralig‘idagi fikrlash mobaynidagina voqe bo‘ladigan hodisadir. Tanlovning o‘zi esa ikki xil xohish o‘rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurashda faqat bitta xohish – qaysinisi kuchli bo‘lsa, o‘sha g‘alaba qozonadi: ham unisining, ham bunisining baravar tanlanishi mumkin emas. Ruhshunoslik nuqtai nazaridan tanlov hissiyotga asoslangan, qanday sabab orqali vujudga kelishi ahamiyatsiz bo‘lgan ruhiy omil. Etikadagi tanlov esa qadriyat bilan bog‘liq, aqlga asoslangan kategoriya. Birinchisi – bor narsa, ikkinchisi – bo‘lishi kerak deb hisoblangan narsa; birinchisi -mavjud omilni, ikkinchisi – idealni, me’yorni anglatadi. Shunday qilib, insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga bo‘ysundirilgan ravishda, ideal va me’yorlarga mos tarzda cheklanadi. Axloq haqida gap borganda, albatta uning muayyan tuzilmasi, unga asos bo‘lgan omillar, unsurlar to‘g‘risida to‘xtalmaslik mumkin emas. Axloq tuzilmasini, odatda, uch omil-asosdan iborat deb hisoblaydilar. Bular – axloqiy ong, axloqiy hissiyot va axloqiy xatti-harakatlar.