1. O‘lchashlarning sifat mezonlari

O'LCHASH XATOLIKLARI VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI.
1. O'lchashlarning sifat mezonlari.
2. Metrologiyaning aksiomalari.
3. O'lchash xatoliklari, ularning tabaqalanishi.
Kalit so'zlar: aniqlik, ishonchlilik, to‘g‘rilik, mos keluvchanlik, takrorlanuvchanlik, o'lchash xatoligi, sistematik xato, tasodifiy xato.


1. O‘lchashlarning sifat mezonlari
Har bir narsaning sifati bo'lganidek, O’lchashning ham sifati va uning mezonlari bor. Ushbu mezonlar O’lchashlarning asosiy xususiyatlarini ifodalaydi. Ushbu mezonlarga quyidagilar kiradi:
Aniqlik - bu mezon O’lchash natijalarining kattalikning haqiqiy qiymatiga yaqinligini ifodalaydi.
Ishonchlilik O’lchash natijalariga ishonch darajasini belgilaydigan mezondir. O’lchash natijalarining ishonchliligi ehtimollik nazariyasi va matematik statistika qonunlari asosida aniqlanadi.
Aniqlik - bu O’lchash natijalaridagi tizimli xatolarning nolga yaqinligini ko'rsatadigan sifat mezoni.
Mustahkamlik - bir xil sharoitlarda O’lchash natijalarining yaqinligini ifodalovchi sifat mezoni.
Odatda, O’lchashlarning izchilligi tasodifiy xatolarning ta'sirini ifodalaydi.
Qayta ishlab chiqarish - bu mezon turli sharoitlarda (turli vaqtlarda, turli joylarda, turli xil usul va vositalar bilan) o'tkazilgan O’lchashlar natijalarining yaqinligini ko'rsatadi.
O’lchash xatosi - O’lchash natijasining haqiqiy (haqiqiy) qiymatdan chetlanishini (og'ishini) ifodalovchi O’lchashning sifat ko'rsatkichi.
Metrologiyaning aksiomalari
Har bir fanda joylashgani kabi metrologiyada ham talaygina aksiomalarni qurishimiz mumkin. Shunday qilib biz shulardan uchga, eng asosiy va umumiylarini ko'rib chiqmoqchimiz. Bu aksiomalar har qanday o'lchashlar uchun xos bo'lib, bu o'lchashlar hoddiy, hoh yo'g'on bo'lsin, hoh yuzaki, hoh aniq bo'lsin, hoh tezlashtirgan, hoh mukammal bo'lsin, shamol barchasida shu aksiomalarning uyg'unlashini ko'rishimiz mumkin:

1-aksioma.

Aprior ma'lumotsiz o'lchashni bajarib bo'lmaydi*
1-aksiomani izoxidan boshlaymiz. Eng avvalo "aprior! ma'lumot nima o'zi degan savol tug'ilishi tabiiy. Aprior so'zi d priori - oldingi keluvchi, dastlabki (lotincha) ma'lumotlarini bildirib, boshlanuvchi, aniq fakt, vokelik yoki tajribagacha ma'lumotlar, bilimlar majmuini anglatadi. Bu so'z bilan ketma-ket keluvchi. Yana bir tushuncha bor - aposteriori, (a posteriri) ya'ni keyingi, orqadagi, tug'ilgan degan ma'lumotlarni bildiradi. Shundaq o'lchashlar o'rnatish, o'qish va shu kabilar) dan olingan mujassamlashadi.

2-aksioma.

Har qanday o'lchash - taqqoslash (solishtirish) demakdir.
Endi ikkinchi aksiomaning iziga o'tamiz.
O'lchash degani, sodda yangi aytganda olingan ob'ektda tekshirilayotgan kattalik qanchalik ko'p yoki tadbiq etganligini aniqlashtirish bilan bog'liq. Masalan, ko'z oldimizda turgan qo'shimcha bir narsani, aytaylik stolni olaylik. Uning tomonlarining uzunligini aniqlash kerak bo'lsa, bizning ko'z oldimizga bir metrga teng uzunlik keladi va unga katta yo'l hisobi taxminiy tarzda en va kattaligidagi ma'lumotlarni olishimiz mumkin.
Bu kattalik yukcha o'lchab bo'lmaydigan kattaliklardan. Uni odatdagidek baholanadi. Baholash esa, individual tarzda aniq mezon asosda amalga ochiriladi. Bunda mezonlarni soni birdan tortib, bir nechtaga tushishi mumkinnn. misol, "yaxshi" va "yomon" (2 mezon); "yaxshi", "yomon" va "o'rtacha" (3 mezon); "yaxshi", "yomon", "o'rtacha", "juda yaxshi" va "juda yomon" (5 ta mezon) va hokazolar. Agar ovkatning yaxshi mazasi yoki oddiyroq ishlaydi-yomonligini ko'rib chiqayapman. Bunda biz xuddi shu kattaliking (ya'ni tuz mikdorining) yaxshi qimmatbaho qiymatini olamimiz va shu qiymatga katta yukorida yoki pastda joylangan joyga mos keltiramiz.

3- Aksioma. O'lchash amaldan olingan natija tasodifiydir.

Endi uchunchi aksiomada. Bir uchi ochilmagan qalam olamiz va shu qalamning 10 marta narsag'ich yordamida uzunligini aniqlaymiz. Natijalarni yozib boramiz. Shunda eng kami bilan ikki yoki uch marta olgan qimmatlarimiz boshqacharoq bo'ladi. Xush, nima uchun shunday bo'ladi? Axir ob'ekt va sub'ekt o'zgargani yo'q-ku!
Bu narsa tasodifiylik degan tushuncha bilan bog'liq. Bu tushuncha sifatida bir oz keyin izlanadi.
Biz yukorida qayd qilingan aksiomalarni faqat o'lchashlar vositasida tushuntirishga harakat qildik. Agar biror narsaga qo'shimcha o'tkazish mumkin bo'lsa, bu aksiomalarning kuchini yaxshi qo'llashingiz mumkin, ko'rishimiz va inglizchamiz mumkin.

O'lchash xatolari, tabaqalanishi

O'lchash xatolari turli sabablarga qarab turlicha ko'rishda ko'rish mumkin. Bu sabablarga ko'ra quyidagilarni ishlab chiqarish mumkin: o'lchash vositalaridan foydalanishda uni so'zlashdan yoki so'zlash darajasini siljishidan kelib chiqadigan sabablar; o'lchash ob'ektini o'lchash joyiga (pozitsiyasiga) o'rnashdan kelib chiquvchi sabablar;
- o'lchash vositalarini zanjirida o'lchash ma'lumotlarini olish saqlash, o'zgartirish va tavsiya etish bilan bog'liq sabablar;
- oʻlchash vositasi va obʼyektiga taʼsir qilish natijasida hosil boʻladigan taʼsirlar (temperatura yoki bosimning oʻzgarishi, elektr va magnit maydonchalari, turli tebranishlar va hokazolar) dan kelib chiqish sabablari;
- o'lchash ob'ektlarining to'g'ridan-to'g'ri kelib chiqadigan sabablar;
- operatorning boshqaruvi va boshqaruvga bog'liq sabablar va shu kabilar.
O'lchash xatolarini olib chiqib ketish sabablarini tekshirishda eng avvalo o'lchash natijaga salmoqli tuzatishlarni aniqlash kerak bo'ladi.
O'lchash xatolari u yoki bu so'rayga qayerda kuyida keltirilgan turlarga bo'lindi:

O'lchash xatolari to'ldirishga qarab qo'yidagi turlarga bo'lindi:

1. 
   Absolyut (mutlaq) xatolik. Bu xatolik qanday birlikda qayd etilgan, shu birlikda tasvirlangan.
   
2. 
   Nisbiy xatolik - absolyut xatolikni haqliy qiymatga nisbatan bildiradi va foiz (%) da jalb qilinadi
   

II. O'lch ishlab chiqarishga qarab xatolarga yo'l qo'ymaslik kerak bo'ladi:

Statik xatolar - vaqt mobaynida kattalikning o'zgarishiga bog'liq bo'lmagan xatolar. O'lchash vositalarining statik xatoligi shu vositalar bilan o'zgarmas kattalikni ulchashda oladi. Agar o'lchash vositasining pasportida statik sharoitlardagi o'lchashning chegaraviy xatolarini saqlab qolgan, u holda bu ma'lumotlar dinamik sharoitlardagi aniqliklarni tavsiflashga ta'sir etmaydi.
Dinamik xatolar - o'lchanayotgan kattalikning vaqt mobaynida o'zgarishiga bog'liq bo'lgan xatoliklar hisoblaydi. Dinamik xatolarning vujudga kelishi o'lchash vositalarining o'lchash zanjiridagi tarkibidagi elementlarning inertsiyasi qonun deb izoxlanadi. Bunda o'lchash zanjiridagi o'zgarishlar uniy tarzda emas, balki aniq vaqt davomida amalga oshib ketishi sabab bo'ladi.
Mohiyati, tavsiflari va ularni bajarishlariga:

1. 
   Muntazam xatolar;
   
2. 
   Tasodifiy xatolar;
   
3. 
   Qo'pol xatolar yoki yangilanish.
   

Muntazam xatolik deb umumiy xatolikning takroriy o'lchash mobaynida aniq ko'rinishda ishlab chiqarilgan, saqlangan yoki o'zgartiradigan tashkil etuvchisiga aytiladi.

1. 
   rasm O'lchash xatolari
   

Takrorlash uchun savollar.

1. Ulchashlarning sifat mezonlari nimalardan iborat?
2. Metrologiyaning aksiomalari va postulatlarini tushunish.
3. Xatoliklarni kelib chiqish sabablari nimalardan iborat?
4. Ulchash xatolarining qanday turlarini bilasiz?